Ιράκ 2018

Ιράκ 2022


Φωτογραφίες



Ιράκ


🇮🇶

Το Ιράκ είναι ένα κράτος στην περιοχή της Μεσοποταμίας που διαρρέουν οι ποταμοί Τίγρης και Ευφράτης. Η περιοχή αποτέλεσε κοιτίδα της ανθρωπότητας από την 4η χιλιετία π.Χ. όταν ιδρύθηκαν εδώ οι πρώτες οργανωμένες πόλεις-κράτη. Δυο χιλιετίες αργότερα, ιδρύθηκε η θαυμαστή Βαβυλώνα και το παλάτι με τους κρεμαστούς κήπους, ένα θαυμαστό επίτευγμα σε μια περιοχή χωρίς βλάστηση, που αποτέλεσε ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Διαδοχικά, στην περιοχή εμφανίζονται λαμπροί πολιτισμοί όπως των Σουμέριων, Βαβυλωνίων και Ασσυρίων. Στους πολιτισμούς αυτούς αναπτύχθηκε για πρώτη φορά η γραφή και οι επιστήμες. Τον 4ο αιώνα π.Χ. η Μεσοποταμία κατακτήθηκε από τον Μεγάλο Αλέξανδρο και προσαρτήθηκε στη μεγάλη αυτοκρατορία του. O Μέγας Αλέξανδρος πέθανε στη Βαβυλώνα το 323 π.Χ.

Η σύγχρονη ιστορία της χώρας είναι ταραχώδης. Μετά τον 1ο παγκόσμιο πόλεμο έγινε βρετανικό προτεκτοράτο και λίγα χρόνια αργότερα ανεξάρτητο βασίλειο μέχρι την επανάσταση του 1958, που ανέτρεψε από το θρόνο το βασιλιά Faysal. Ακολούθησαν επαναστατικά κινήματα μέχρι την ανάληψη της εξουσίας από το κόμμα Μπάαθ του οποίου απέκτησε σταδιακά τον έλεγχο ο Σαντάμ Χουσεΐν. Εκείνος υλοποιώντας τις ιμπεριαλιστικές του βλέψεις κήρυξε τον πόλεμο στο Ιράν που έληξε σε αδιέξοδο το 1988, έχοντας στοιχίσει τη ζωή σε ένα εκατομμύριο ανθρώπους. Το καθεστώς του Μπάαθ ηγήθηκε επίσης μιας εκστρατείας γενοκτονίας ενάντια στο Κουρδικό πληθυσμό.

Το Ιράκ αδυνατούσε να πληρώσει στο Κουβέιτ τα χρήματα που είχε δανειστεί για τον πόλεμο με το Ιράν. Αντί να τα αποπληρώσει, σε μια εποχή που η τιμή του πετρελαίου δεν απέδιδε αρκετά κέρδη, εισέβαλε και προσάρτησε το Κουβέιτ το 1990. Αυτό οδήγησε σε στρατιωτική επέμβαση συμμαχικών δυνάμεων υπό τις Ηνωμένες Πολιτείες στον Πρώτο Πόλεμο του Κόλπου. Το Ιράκ έλαβε εντολή από τα Ηνωμένα Έθνη να αφοπλιστεί και να καταστρέψει τα χημικά και βιολογικά του όπλα. Η άρνηση συμφωνίας από την ιρακινή κυβέρνηση οδήγησε σε σκληρές κυρώσεις, που έπληξαν τον άμαχο πληθυσμό.

Μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, η κυβέρνηση του Τζορτζ Μπους άρχισε να σχεδιάζει την ανατροπή της κυβέρνησης του Σαντάμ και τον Μάρτιο του 2003 κατόπιν ψηφίσματος του OHE, οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους εισέβαλαν στο Ιράκ, στο Δεύτερο Πόλεμο του Κόλπου. Μετά την εισβολή, οι Ηνωμένες Πολιτείες ίδρυσαν Κυβέρνηση Συνασπισμού, διέλυσαν το στρατό και απέκλεισαν πολλούς αξιωματούχους αλλά και κατώτερους υπαλλήλους από τη συμμετοχή στην κυβέρνηση και το δημόσιο τομέα, προκαλώντας απώλεια εργασίας σε χιλιάδες πολίτες. Αυτό προκάλεσε εξέγερση και σχηματίστηκαν «τζιχαντιστικές» ομάδες που άρχισαν να στοχεύουν τις δυνάμεις του συνασπισμού ενώ ταυτόχρονα ξέσπασε βία μεταξύ Σουνιτών και Σιιτών. Το 2006, η βία και τα εγκλήματα πολέμου είχαν φέρει τη χώρα στο απόλυτο χάος. Ο ηγέτης της Al Qaeda στο Ιράκ σκοτώθηκε από αμερικανικές δυνάμεις, ο δικτάτορας Σαντάμ Χουσεΐν συνελήφθη στο κρυσφήγετό του και καταδικάστηκε σε θάνατο δι απαγχονισμού για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Το 2007, το κοινοβούλιο του Ιράκ κάλεσε τις ξένες δυνάμεις να αρχίσουν να αποσύρονται από τη χώρα και το 2011 αποχώρησαν τα τελευταία αμερικανικά στρατεύματα. Οι εξεγέρσεις συνεχίστηκαν σε ένα περιβάλλον πολιτικής αστάθειας, υποκινούμενες επίσης από το κίνημα της Αραβικής Άνοιξης και τον Εμφύλιο Πόλεμο της Συρίας, ενώ Σουνιτικές ομάδες εκδήλωναν δυσαρέσκεια προς τη Σιιτικά προσκείμενη κυβέρνηση. Το 2014, σουνίτες αντάρτες δημιούργησαν την τρομοκρατική ομάδα Ισλαμικό Κράτος, κατέλαβαν τον έλεγχο μεγάλων περιοχών και πόλεων όπως το Τικρίτ, τη Φαλούτζα και τη Μοσούλη, προκαλώντας φρικαλέα εγκλήματα και εκτοπίζοντας εκατοντάδες χιλιάδες αμάχους. H διεθνής κοινότητα αντιδρώντας στα εγκλήματα και την ενδυνάμωση του Ισλαμικού Κράτους ξεκίνησε αεροπορικές επιδρομές για τον έλεγχο των εδαφών, που όμως είχε θύματα δεκάδες χιλιάδες άμαχων. Η γενοκτονία των Γιαζίντι από το Ισλαμικό Κράτος οδήγησε στην εκδίωξή τους από τα εδάφη των προγόνων τους στο βόρειο Ιράκ. Το 2017 πραγματοποιήθηκε δημοψήφισμα σχετικά με την ανεξαρτησία των Κούρδων στο Ιράκ με αποτέλεσμα 92% υπέρ. Το δημοψήφισμα θεωρήθηκε παράνομο από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση της Βαγδάτης. Το 2018, η Τουρκία ξεκίνησε στρατιωτικές επιχειρήσεις για την εξάλειψη των Κούρδων αυτονομιστών μαχητών στο βόρειο Ιράκ. Σοβαρές εμφύλιες αναταραχές συγκλόνιζαν τη χώρα μέχρι προσφάτως και οι Αμερικανοί εξαπολύουν σποραδικά επιχειρήσεις βομβαρδισμών με μη επανδρωμένα αεροσκάφη.

Στο σημερινό Ιράκ ζουν πολλές ετερόκλητες πληθυσμιακές ομάδες με κύριες αυτές των Αράβων και Κούρδων, καθώς και Ασσυρίων, Τουρκμένων, Yazidi, Αρμενίων. Κύριο θρήσκευμα είναι το Σιιτικό Ισλάμ και ακολουθεί το Σουνιτικό και Κουρδικό, ενώ υπάρχει Χριστιανική μειονότητα.

To κύριο προϊόν του Ιράκ είναι το πετρέλαιο, το οποίο εξάγεται σαν πρώτη ύλη μέσω με αγωγών στον Περσικό Κόλπο. Μεγάλες πετρελαιοπηγές υπάρχουν στη Μοσούλη, στο Κιρκούκ, στη Βασόρα και πολλά ακόμα σημεία. Το Ιράκ παρά τον ορυκτό του πλούτο, έχει χαμηλή ανάπτυξη και η βιομηχανία είναι σχεδόν ανύπαρκτη.


Το οδοιπορικό των δύο ταξιδιών στο Ιράκ

Ιράκ 2018

Ιράκ 2022


 Ιράκ 2018


 


 Ιρακινό Κουρδιστάν

Το Ιρακινό Κουρδιστάν αποτελεί έναν θύλακα ειρήνης και ευημερίας στην ταραχώδη αυτή περιοχή του πλανήτη. Πρόκειται για ένα ημιανεξάρτητο κράτος εν κράτει, με δική του σημαία και στρατεύματα, τους ατρόμητους peshmerga. Το πλούσιο σε πετρελαϊκά κοιτάσματα υπεδάφος χαρίζει στον τόπο οικονομική ευρωστία. Η πρωτεύουσα Erbil δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από μια σύγχρονη πόλη. Μοντέρνοι δρόμοι, εμπορικές επιχειρήσεις, εστίες πρασίνου, και μια όμορφη κεντρική πλατεία κάτω από την επιβλητική ακρόπολη της πόλης, αποτελούν μια σύγχρονη Εδέμ εν μέσω της κόλασης που βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής. Αξιομνημόνευτη είναι η ευγένεια και η φιλικότητα του κουρδικού λαού.
Update: Επίθεση στο κυβερνείο του Erbil την 23η Ιουλίου 2018



Μοσούλη

Η Μοσούλη ήταν μια πόλη χτισμένη στις όχθες του ποταμού Τίγρη κοντά στην αρχαία Ασσυριακή πόλη της Νινευή. Αν και βρίσκεται σε απόσταση μόλις 40χλμ από τα κουρδικά εδάφη, η διαφορά είναι δραματική.
Η πόλη ήρθε στο προσκήνιο των πολεμικών επιχειρήσεων κατά την εισβολή των Η.Π.Α το 2003 που μαζί με Κούρδους μαχητές κατέλαβαν την πόλη. Δύο γιοι του Saddam Hussein σκοτώθηκαν σε μετέπειτα μάχες ανακατάληψης. Από τότε η πόλη βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση, με πολύνεκρες βομβιστικές επιθέσεις. Το 2008, περίπου 12.000 Ασσύριοι χριστιανοί εγκατέλειψαν την πόλη μετά από δολοφονίες και απειλητικές πιέσεις εξισλαμισμού.

Στις 10 Ιουνίου του 2014, η τζιχαντιστική οργάνωση “Ισλαμικό κράτος του Ιράκ και της Συρίας” (ISIS ή ISIL ή Daesh) κατέλαβε αιφνιδιαστικά τη Μοσούλη και ανακύρηξε το “χαλιφάτο” της, παίρνοντας στην κατοχή της σημαντικό πολεμικό εξοπλισμό από τρεις Αμερικανικές μεραρχίες, υπό την ανεπάρκεια Ιρακινού στρατού και την αδιαφορία της Βαγδάτης. Πολλοί από τους κατοίκους υποδέχτηκαν εγκάρδια τους κατακτητές που υπόσχονταν μια δίκαιη θεοκρατική διακυβέρνηση με τις προσταγές του ορθού σουνιτικού Ισλάμ. Άνθρωποι αμόρφωτοι και αγανακτισμένοι από την ανεπάρκεια της Σιιτικής κυβέρνησης της Βαγδάτης.
Μια μεγάλη μερίδα του πληθυσμού, περίπου μισό εκατομμύριο άνθρωποι, εγκατέλειψαν την πόλη τις δύο πρώτες μέρες με οχήματα και πεζή, δραπετεύοντας από τις βαρβαρότητες που θα ακολουθούσαν.
Το ISIS επέβαλε μια ακραία εκδοχή του νόμου της Sharia. Οι γυναίκες υποχρεούνταν να συνοδεύονται παντού από έναν άνδρα και να έχουν πλήρως καλυμμένο το σώμα τους, ακόμα και τα χέρια. Από προσωπικές μαρτυρίες μάθαμε ότι δολοφονήθηκαν γυναίκες επειδή απλά φορούσαν κραγιόν ή κάλτσες χρώματος διαφορετικού του μαύρου. Οι άντρες όφειλαν να αφήσουν μακριά γενειάδα σύμφωνα με τα ισλαμικά διατάγματα. Όλοι οι πολίτες έγιναν de facto φυλακισμένοι και απαγορευόταν να απομακρυνθούν απ’ την πόλη παρά μόνο με τριήμερη άδεια πληρώνοντας φόρο και αφήνοντας πίσω ως εγγύηση την περιουσία τους και μέλη της οικογένειάς τους. Οι επικοινωνίες και η πρόσβαση στο internet καταστράφηκε, οι γέφυρες του ποταμού Τίγρη ανατινάχτηκαν. Όσοι ήταν ύποπτοι για αντίσταση ενάντια στους κατακτητές, κατασκοπεία, ομοφυλοφιλία, ασυδοσία ή μοιχεία, βασανίζονταν και δολοφονούνταν βάναυσα και συνοπτικά. Η δολοφονική προπαγάνδα έπαιρνε διαστάσεις στα κοινωνικά δίκτυα των τρομοκρατών, που δημοσίευαν βίντεο με αποκεφαλισμούς, και εκτελέσεις με τρόπους που δύσκολα συλλαμβάνει και ο πιο διεστραμμένος ανθρώπινος νους. Οι γυναίκες των μειονοτικών ομάδων βιάστηκαν και δόθηκαν ή πωλήθηκαν ως σεξουαλικοί σκλάβοι στους μαχητές, ενώ όσες αντιστάθηκαν δολοφονήθηκαν. Γυναίκες και παιδιά χρησιμοποιούνταν ως βομβιστές αυτοκτονίας. Τα αρχαία μνημεία και οι εκκλησίες θεωρήθηκαν ειδωλολατρικά και καταστράφηκαν, οι βιβλιοθήκες κάηκαν, ο πολιτισμός σίγησε.
O ISIS προέβη σε εθνοκάθαρση πληθυσμού. Γύρω στους 50.000 Yazidi κατέφυγαν στα βουνά του Sinjar για να γλιτώσουν τις θηριωδίες. Εκεί παγιδεύτηκαν σε λιμοκτονία χωρίς φαγητό, νερό και φάρμακα αποτελώντας θύματα ανθρωπιστικής κρίσης και γενοκτονίας.
Τον Οκτώβριο του 2016 οι Ιρακινές, Κουρδικές και διεθνείς δυνάμεις, ξεκίνησαν τη Μάχη της Μοσούλης, τη μεγαλύτερη στρατιωτική επιχείρηση της δεκαετίας παγκοσμίως,  βομβαρδίζοντας τις κατεχόμενες περιοχές. Ο ISIS χρησιμοποίησε τους πολίτες ως ανθρώπινες ασπίδες παρασύροντάς τους στο θάνατο κάτω από τα συντρίμμια. Τον Ιούλιο του 2017 η πόλη ανακηρύχθηκε απελευθερωμένη αλλά… ισοπεδωμένη. Ο τελικός απολογισμός των εννιάμηνων μαχών για την απελευθέρωση υπολογίζεται σε 11.000 νεκρούς αμάχους ενώ ο αριθμός των αγνοουμένων της τριετούς κατοχής φτάνει τους 30.000. Ένα εκατομμύριο εκτοπισμένοι ζουν αυτή τη στιγμή σε προσφυγικά καταφύγια της περιοχής ή αναζητούν διέλευση προς την Ευρώπη.



Η λεωφόρος για την κόλαση…

Μάιος 2018

Το να προσεγγίσει κανείς την πόλη της Μοσούλης είναι μια περιπέτεια από μόνη της, ειδικά αν τολμήσει να μπει παράνομα στην εμπόλεμη ζώνη. Στο βόρειο Ιράκ βρίσκεται η ημιαυτόνομη περιοχή του Ιρακινού Κουρδιστάν που συνορεύει με την Τουρκία. H είσοδός στη χώρα πραγματοποιήθηκε από το σημείο αυτό, στο συνοριακό πέρασμα Habur / Ibrahim Khalil. Θεωρητικά είναι μια σχετικά εύκολη διαδικασία για διαβατήρια Ευρωπαϊκής ένωσης και απαιτείται μια απλή σφραγίδα εισόδου, τουλάχιστον για όσο τα σύνορα ελέγχονται από τους Κούρδους (1/5/2018). Πρακτικά όμως η διάσχιση των συνόρων είναι ένας γραφειοκρατικός μπελάς. Πραγματοποιείται υποχρεωτικά με mini buses που στοιβάζουν και αποβιβάζουν τους επιβάτες κάθε τρεις και λίγο για καταγραφή και έλεγχο, σε μια διαδικασία που στοιχίζει 2 ώρες ταλαιπωρίας και $10. Ο χρόνος θα μπορούσε να είναι πολύ μεγαλύτερος αν προσεγγίζαμε το σύνορο με δημόσια μέσα συγκοινωνίας τα οποία αναγκάζονται να περιμένουν πίσω από ατελείωτες ουρές βαρέων οχημάτων μεταφοράς καυσίμων. Εμείς ευτυχώς είχαμε νοικιάσει αυτοκίνητο στην Τουρκία και το σταθμεύσαμε ακριβώς δίπλα στο συνοριακό φυλάκιο παρακάμπτοντας την ουρά. Στην επιστροφή είχαμε το θράσος να αρνηθούμε το υποχρεωτικό μέτρο του λεωφορείου με την πρόφαση ότι είχαμε μόνο πιστωτική κάρτα.  Με επιμονή το πετύχαμε ως οι μοναδικοί που πέρασαν τη γέφυρα του ποταμού Τίγρη πεζή, υπό τα έκπληκτα μάτια των ντόπιων, των ιδιοκτητών των λεωφορείων, αλλά και των Τούρκων φρουρών ασφάλειας που σήμαναν συναγερμό και ήρθαν με όχημα στη μέση της γέφυρας για να μας συλλάβουν, κάτι που επίσης αποφύγαμε! Η σφραγίδα εισόδου για το Ιρακινό Κουρδιστάν ισχύει μόνο για την κουρδική περιοχή και η μετακίνησή μας στην περιοχή, καθώς και η παραμονή στο Erbil ήταν άνετη και απροβλημάτιστη. Η Μοσούλη όμως ελέγχεται από τον Ιρακινό στρατό και απαιτείται βίζα Ιράκ που θα έπρεπε να έχει εκδοθεί σε πρεσβεία. Και είναι μάλλον απίθανο να εξασφαλίσει κανείς ατομικά, τουριστική βίζα γι’ αυτή την εμπόλεμη χώρα το 2018. Μάθαμε επίσης ότι η ποινή για παράνομη είσοδο είναι δεκαετής φυλάκιση, πιθανόν στις χειρότερες φυλακές του κόσμου, μαζί με τρομοκράτες της Al Qaeda και του ISIS.

Χωρίς να έχουμε βίζα, θα επιχειρήσουμε να μπούμε στα Ιρακινά εδάφη. Το προηγούμενο διάστημα πριν το ταξίδι, είχα κάνει κάποια προετοιμασία για το τόλμημα αυτό, μέσω ανεύρεσης “fixer”. Ο “fixer” είναι ένα επάγγελμα που με ρίσκο της ζωής και της ακεραιότητάς του, αναλαμβάνει να οδηγεί δημοσιογράφους στο πεδίο της μάχης. Εκτός του ότι δεν είμαστε δημοσιογράφοι, το προηγούμενο βράδυ στο Erbil αποφασίσαμε επιπόλαια με τους συνταξιδιώτες μου, να μη χρησιμοποιήσουμε τελικά fixer και να δοκιμάσουμε να περάσουμε τα σημεία ελέγχου με ένα κοινό ταξί που στοίχιζε φθηνότερα…

Περισσότερα...

Ξεκινάμε το πρωί της 1ης Μαΐου του 2018. Το τοπίο άρχισε να αλλάζει δραματικά. Ξερές, εγκαταλειμμένες εκτάσεις, ναρκοπέδια και πολλά πολυβολεία των Κούρδων pesmerga. Καθόμουν στο μπροστινό κάθισμα και μάλλον τα χαρακτηριστικά μου δεν κραυγάζουν ότι είμαι τουρίστας. Έτσι περάσαμε το πρώτο σημείο ελέγχου όπου κυμάτιζαν πλέον οι Ιρακινές σημαίες. Στο δεύτερο check point όμως, ο φρουρός αντιλήφθηκε τα ανοιχτόχρωμα χαρακτηριστικά του συνταξιδιώτη μου στο πίσω κάθισμα. Μας οδήγησαν στον αξιωματικό που ήταν ανένδοτος και η προσπάθειά μας να τον μεταπείσουμε προέβη άκαρπη. Μας εξήγησε με νοήματα ότι στο επόμενο check point θα μας συλλάβουν σίγουρα, φωτογράφισε τα διαβατήριά μας και μας απέλασε. Η απογοήτευση ήταν μεγάλη, θέλαμε οπωσδήποτε να δούμε την τραγική Μοσούλη και τις επιπτώσεις του πολέμου. Πριν πάρουμε το δρόμο της επιστροφής, ζήτησα από τον ταξιτζή να πάρει τηλέφωνο τη Stella, τη fixer με την οποία είχα συννενοηθεί αρχικά, παρακαλώντας την να έρθει άμεσα να μας παραλάβει. Πράγματι η κοπέλα προσφέρθηκε και 45 λεπτά αργότερα βρισκόταν στο σημείο όπου περιμέναμε δίπλα στα ναρκοπέδια. Ο ταξιτζής απαίτησε ολόκληρο το ποσό της συμφωνίας παρά τις επίμονες διαπραγματεύσεις κι εμείς μετανιώσαμε για την απερίσκεπτη απόφαση. Η καρδιά μου χτυπούσε σαν κομπρεσέρ από την αγωνία και απ’ ότι κατάλαβα το ίδιο και της Stella, λέγοντάς μας να κρυβόμαστε όσο μπορούμε. Ευτυχώς στα τρία πρώτα σημεία ελέγχου φάνηκε να γνωρίζει τους φρουρούς (έχοντας κάνει κάποια τηλεφωνήματα προηγουμένως) και τα περάσαμε με έναν απλό χαιρετισμό. Στο 4ο μας ζήτησαν πάλι βίζα αλλά έπεισε το φρουρό να μας αφήσει, ενώ όσο πλησιάζαμε οι έλεγχοι ήταν πιο ελλείπεις.

Στη διαδρομή συναντούσαμε όλο και συχνότερα, γκρεμισμένα σπίτια, γαζωμένα από σφαίρες κτίρια, καμένα αυτοκίνητα. Φτάνουμε στον αστικό ιστό της ανατολικής Μοσούλης. Το κομμάτι αυτό έχει χτυπηθεί λιγότερο και έχει ανακάμψει. Η ζωή προσπαθεί να βρει και πάλι τους φυσιολογικούς ρυθμούς, σε μια σκονισμένη, βρόμικη, χαοτική αραβική πόλη με πλήθος κατεστραμμένων κτιρίων. Διασχίζουμε μια απ τις γέφυρες του ποταμού Τίγρη που την έχουν αποκαταστήσει. Βλέπουμε στο βάθος την επόμενη κατεστραμμένη. Με το που περνά κανείς στη δυτική πλευρά της πόλης αντικρίζει σκηνικό αποκάλυψης! Σοκ και δέος! Μια πόλη φάντασμα, ανείπωτη καταστροφή. Δεν υπάρχει κανένα κτίριο αλώβητο, τα περισσότερα έχουν διαλυθεί, οι στέγες και οι όροφοι έχουν καταρρεύσει, οι σιδερένιοι σκελετοί τους χάσκουν σα νεκροί γίγαντες. Καμένα και συνθλιμμένα αυτοκίνητα, σκόνη, και ένα πρώτο κύμα μυρωδιάς σήψης από τα καταπλακωμένα θύματα. Άνθρωποι που χάθηκαν και δε θα αναγνωριστούν ποτέ. Σταθμεύουμε το αυτοκίνητο και περιπλανιόμαστε πεζή. Κάποια αυτοκίνητα κινούνται μέσα στη σκόνη του έρημου δρόμου και κάποιες ένοπλες περιπολίες. Ένα λεωφορείο έχει εκτιναχτεί πάνω σε μια ταράτσα. Λιγοστοί άνθρωποι δίνουν το παρόν στο χάος. Μερικά παιδιά κινούνται φευγαλέα στα στενά σοκάκια της παλιάς πόλης. Πρέπει να ήταν μια πανέμορφη, παραδοσιακή πόλη. Δυο άντρες κάθονται σε ένα μαγαζί ανάμεσα στα ερείπια και τρώνε. Δίπλα βρίσκεται το σύμβολο της πόλης, το μεγάλο τζαμί Al-Nuri του 12ου αιώνα με τον περίφημο κεκλιμένο μιναρέ του. Δυστυχώς το τζαμί έχει καταστραφεί ολοσχερώς, ο μιναρές έχει γίνει σκόνη. Εδώ το 2014 ο ηγέτης των τζιχαντιστών Abu Bakr al-Baghdadi  διακήρυξε την ίδρυση του “χαλιφάτου” του λεγόμενου “Ισλαμικού Κράτους”. Στις 17 Ιουλίου του 2017, κατά την υποχώρησή τους στη Μάχη της Μοσούλης, προτίμησαν να ανατινάξουν το μνημείο από το να το παραδώσουν. Το ίδιο έκαναν και με το μαυσωλείο του προφήτη Ιωνά. Παντού υπάρχουν πινακίδες που προειδοποιούν να μην αγγίζει κανείς τίποτα από τα χαλάσματα. Η διεστραμμένη ιδεολογία του ISIS έχει ναρκοθετήσει και παγιδεύσει τα πάντα, ακόμα και παιδικά παιχνίδια.

Λίγο πιο πέρα μια οικογένεια προσπαθεί να ξαναχτίσει το κατεστραμμένο σπίτι της. Οι Άνθρωποι αυτοί παράτησαν τη δουλειά τους στη μέση για να μας προϋπαντήσουν με χαρά, ευγένεια και εμπιστοσύνη. Άλλο ένα μάθημα ζωής για όλους εμάς που πνιγόμαστε στη μιζέρια, τη γκρίνια, την επιφυλακτικότητα, το φθόνο, την ξενοφοβία. Όλοι οι άνθρωποι που συναντήσαμε ήταν εξαιρετικά φιλικοί, μας χάρισαν το χαμόγελο μέσα στην ανείπωτη οδύνη τους. Όμως δε μπορείς ποτέ να επαναπαύεσαι. Υπολογίζεται ότι υπάρχουν περί τους 10.000 αδρανείς “sleepers” μαχητές ISIS αναμεμειγμένοι με τους κατοίκους. Καθημερινά συλλαμβάνονται και ανακρίνονται δεκάδες.

Σε μια κεντρική διασταύρωση της πόλης, σκαπτικά μηχανήματα προσπαθούν να καθαρίσουν το δρόμο. Μεγάλα κτίρια έχουν γείρει από τους βομβαρδισμούς, ένα τεράστιο όρυγμα έχει ανοίξει καταμεσής του δρόμου, ένας γερανός αποσυναρμολογεί έναν πύργο πολυβολείου και ένα αστικό λεωφορείο προσπαθεί να ελιχθεί ανάμεσα στα συντρίμμια. Εκεί, στην άκρη του δρόμου, κάτω από τα ερειπωμένα κτίρια, υπάρχουν ενεργά πυρομαχικά, βλήματα μεγάλου διαμετρήματος, ένα RPG, δυο βρεφικά παπουτσάκια… Επιστρέφοντας στο αυτοκίνητο έπρεπε να ελέγξουμε μήπως το έχουν παγιδεύσει με εκρηκτικά. Περιπλανηθήκαμε σε διάφορα σημεία της πόλης. Στα περισσότερα κτίρια δε μπορείς να μπεις γιατί δεν έχουν αποναρκοθετηθεί. Ούτε βέβαια στα χαλάσματα μπορείς να πατήσεις.

Ψάξαμε πώς θα ανέβουμε σε κάποιο κτίριο για να έχουμε μια πανοραμική άποψη της κατεστραμμένης πόλης. Βρεθήκαμε σε ένα αδιέξοδο, το αυτοκίνητο πάσχιζε να περάσει ανάμεσα σε μπάζα και σίδερα. Ένας μεσήλικας που είχε χάσει τα λογικά του δεν ήταν ικανός να μας βοηθήσει και φώναζε στην ακατάληπτη γλώσσα του. Ο κεντρικός δρόμος δίπλα στο ποτάμι, δίπλα στην ανατιναγμένη γέφυρα, κοντά στο τζαμί με το “γαζωμένο” τρούλο είχε κάποτε τετράστερα ξενοδοχεία που τώρα φιλοξενούν το θάνατο. Μόνο ένα ήταν ασφαλές για να μπούμε μιας και κάποιοι εργάτες προσπαθούσαν να συμμαζέψουν μια κατάσταση που έμοιαζε μάταιη. Στην ταράτσα υπήρχαν τσακισμένες λαμαρίνες και μια μεγάλη τρύπα σε έναν τοίχο. Η θέα της πόλης συγκλονιστική. Όπου και να κοιτούσες έβλεπες γκρεμισμένα, καμένα, τρυπημένα κτίρια. Απόγνωση! Ελπίζω να ζήσω αρκετά για να τη δω κάποια στιγμή ζωντανή και πάλι.

Μέσα σ’ αυτό τον όλεθρο, τα πρόσωπα των πολιτικάντηδων “κοσμούν” με αφίσες τα ερείπια. Μια αυτοκινητοπομπή εμφανίζεται πανηγυρίζοντας υπέρ κάποιου υποψηφίου των επικείμενων εκλογών της 14ης Μαΐου.
Μετακινηθήκαμε στη γειτονιά που έγινε η τελική μάχη. Εδώ δεν υπήρχε τίποτα όρθιο. Θεωρείται η πιο ναρκοθετημένη περιοχή στον πλανήτη. Στις άκρες του δρόμου έβλεπες ανθρώπινα οστά, λίγο πιο πέρα ολόκληρα πτώματα σε προχωρημένη αποσύνθεση. Η ανυπόφορη μυρωδιά των ανθρώπων που σαπίζουν κάτω από τα ερείπια και αυτών που δεν κατάφεραν ακόμα να περισυλλέξουν οι εθελοντές, οι μύγες, η ζέστη έκαναν την εμπειρία φρικιαστική. Ο τόπος ήταν γεμάτος γεμιστήρες όπλων, ζώνες με εκρηκτικά, κάποιες από αυτές ενεργές. Ανάμεσα στα ευρήματα μια φωτογραφία ενός πατέρα με το παιδί του σκισμένη στα δύο, μια ταυτότητα, ρούχα, παιχνίδια, προσωπικά αντικείμενα όλων αυτών που χάθηκαν… Από ένα μικρό δωμάτιο σπιτιού, τις προηγούμενες μέρες ανέσυραν 70 πτώματα. Δυο βήματα πιο κάτω, λίγους μήνες πριν, το ποτάμι γέμισε με ανθρώπινα κορμιά. Η περισυλλογή των πτωμάτων κάτω από τους υπολογιζόμενους σε 8 εκατομμύρια τόνους ερειπίων γεμάτων εκρηκτικά γίνεται με πολύ αργό ρυθμό. Κάποιοι αξιωματούχοι πρότειναν τη φρικιαστική λύση του να χρησιμοποιηθούν αδέσποτα σκυλιά για να φάνε τα πτώματα. Όμως δεν υπάρχουν σκυλιά, παρά μόνο γάτες και αρουραίοι.

Περιτριγυρίζοντας ανάμεσα στα ερείπια, αφήσαμε στη Stella μόνη της. Κατατρομαγμένη μας επέπληξε έντονα μόλις μας συνάντησε ξανά. Μπήκαμε στο αυτοκίνητο για να φύγουμε όταν δύο ένστολοι με όπλα μας φώναξαν να σταματήσουμε. Η Stella έτρεμε απ’ το φόβο της, είπε να μην ανοίξουμε τα παράθυρα, ίσως επρόκειτο για μαχητές του ISIS που συχνά μεταμφιέζονται με στολές των δυνάμεων αστυνόμευσης. Σίγουρα το παράθυρο δε θα μας προστάτευε, αλλά όπως τους είδα από τον πλαϊνό καθρέφτη δεν ανησύχησα πολύ, παρ’ ότι ο ένας δεν ήταν πάνω από 17 ετών και οι στολές τους ήταν ολοκαίνουριες. Ευτυχώς, ήταν πράγματι μέλη των δυνάμεων ασφαλείας, αρκέστηκαν σε μερικές ερωτήσεις και δε ζήτησαν να δουν την ανύπαρκτη θεώρηση βίζας.
Η δυσκολότερη ψυχικά ταξιδιωτική εμπειρία της ζωής μου φτάνει στο τέλος της. Για εμένα προσωπικά, τα ταξίδια δεν αποτελούν απλώς αποδράσεις αναψυχής αλλά εμπειρίες και μαθήματα ζωής, γνώση της ομορφιάς του πλανήτη αλλά και της ασχήμιας που προέρχεται από την ανθρώπινη διεστραμμένη φύση. Το να βιώσει κανείς και τα δύο, ίσως συμβάλλει στη συνειδητοποίηση και την αυτοβελτίωσή του.

Bakhdida

Η Bakhdida, γνωστή και ως Qaraqosh, είναι μια μικρή πόλη στο βόρειο Ιράκ στην επαρχία της Νινευή, σε απόσταση 32 χλμ. νοτιοανατολικά της Μοσούλης και 60 χλμ. δυτικά του Ερμπίλ ανάμεσα σε γεωργικές εκτάσεις, κοντά στα ερείπια αρχαίων Ασσυριακών πόλεων. Στις αρχές Ιουλίου του 2014, οι δυνάμεις του ISIS προσπάθησαν να καταλάβουν την πόλη. Η Κούρδοι Πεσμεργκά και οι Ασσύριοι πολιτοφύλακες την υπερασπίστηκαν με επιτυχία, ενώ ηλικιωμένοι και γυναικόπαιδα έφυγαν σε γειτονικές πόλεις, μαζί με άλλους χριστιανούς πρόσφυγες από τη Μοσούλη και την ευρύτερη περιοχή, που είχαν δραπετεύσει υπό το φόβο των εξτρεμιστών. Οι Ισλαμιστές προχώρησαν στην αποκοπή της υδροδότησης και αυτό μαζί με τη γενικότερη πολιορκία και την άνοδο της τιμής του πετρελαίου μετά την κατοχή πετρελαιοπαραγωγικών περιοχών από το ISIS, καθιστούσε δύσκολη τη ζωή στην περιοχή. Τον Αύγουστο του 2014, τα κουρδικά στρατεύματα αποσύρθηκαν και την επόμενη ημέρα οι ισλαμιστές του ISIS κατέλαβαν την πόλη. Οι πολίτες έφυγαν στο ιρακινό Κουρδιστάν για να αποφύγουν τις δολοφονίες και την πώληση των γυναικών ως σκλάβες. Η πόλη ήταν υπό τον έλεγχο του ISIS μέχρι τον Οκτώβριο του 2016. Στη Bakhdida κυριαρχούν δύο χριστιανικοί ναοί, που βεβηλώθηκαν από τους ισλαμιστές, η καθολική εκκλησία που πυρπολήθηκε και η Immaculate Church που μετατράπηκε σε στρατώνα και σκοπευτήριο και υπέστησαν μεγάλες καταστροφές.

©Aλέξανδρος Τσούτης. Μάιος 2018



 Iράκ 2022


 


(Το οδοιπορικό της προηγούμενης επίσκεψης βρίσκεται παραπάνω: Ιράκ 2018. Aπό την ευμάρεια του Ιρακινού Κουρδιστάν, έως τον όλεθρο και το θάνατο στην πόλη της Μοσούλης, το προπύργιο του λεγόμενου «Ισλαμικού κράτους») 


Η ιστορία του σύγχρονου Ιράκ, στη συνείδηση όλων μας εμπεριέχει πολέμους, τρομοκρατία και φρικαλεότητες, μια πραγματικότητα που ταλανίζει τον τόπο τα τελευταία 40 έτη. 

Αυτή την εικόνα θεώρησα πως οφείλω να αποκαταστήσω στη δική μου συνείδηση και ταξιδιωτική εμπειρία, για μια χώρα που προσπαθεί να ξεχάσει το σκοτεινό παρελθόν.

Το δεύτερο ταξίδι στο Ιράκ μου πρόσφερε μια πιο δίκαιη και αντικειμενική εικόνα για τον τόπο και τους ανθρώπους. H χώρα αυτή που μόλις πρόσφατα άνοιξε τις πύλες της, όπως είναι λογικό δεν αποτελεί ακόμα πόλο έλξης για τον τουρισμό. Τα μέτρα ασφαλείας που συναντά κανείς εξακολουθούν να είναι μιας εμπόλεμης χώρας, τα τεθωρακισμένα οχήματα και οι πάνοπλοι στρατιώτες βρίσκονται παντού, τα σημεία ελέγχου είναι τόσο πυκνά που καταβάλλουν την υπομονή του επισκέπτη ο οποίος αντιμετωπίζεται συχνά με καχυποψία. Άλλωστε οι επιθέσεις του ISIS συνεχίζονται σε κάποιες περιοχές και όπως ξέρουμε μέλη των τζιχαντιστών αποτέλεσαν και ξένοι υπήκοοι.

Ιράκ 2022

Φωτογραφίες

Το να ταξιδεύει κανείς στο Ιράκ ανεξάρτητα, χωρίς ξεναγό ή άλλη τοπική υποστήριξη, αποτελεί δοκιμασία για τις ικανότητες, τις αντοχές και την υπομονή του, αλλά σίγουρα έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Η ελάχιστη τυπική αναψυχή που δικαιωματικά αναζητά κάποιος ταξιδιώτης, δύσκολα θα του προσφερθεί. Η έννοια του ταξιδιώτη άλλωστε είναι άγνωστη ακόμα στη χώρα, ειδικά για τους στρατιωτικούς στα οδοφράγματα, που θα επιβάλλουν χρονοβόρες καθυστερήσεις και άβολες, έως και αγενείς συμπεριφορές. 

Επιπλέον, το να οδηγεί ένας ξένος ενοικιαζόμενο όχημα στη χώρα αυτή είναι μάλλον ανήκουστο, ιδιαίτερα ύποπτο και ακατανόητο. Όσο για τις κυκλοφοριακές συνθήκες, είναι ακραία άναρχες, χαοτικές, επιθετικές, παράλογες, κουραστικές και επικίνδυνες. Έχω βρεθεί και οδηγήσει σε αρκετές χώρες με απουσία κυκλοφοριακών κανόνων όμως το Ιράκ είναι μάλλον το χειρότερο μέρος στον πλανήτη. Μετά από την οδηγική εμπειρία στο Ιράκ, οπουδήποτε αλλού φαντάζει εύκολο. 

Έναν ακόμα παράγοντα δυσκολίας προσέθεσε η περίοδος του Ραμαζανιού, σε μια βαθιά θρησκευόμενη χώρα, όπου τηρείται αποχή από φαγητό και νερό πριν τη δύση του ηλίου, ενώ μετά επικρατεί μαζικός παροξυσμός. 

Δεν είναι εύκολο να παραβλέψει κανείς όλες αυτές τις δυσκολίες και να εισπράξει την ομορφιά και το ενδιαφέρον αυτού του τόπου. Μια ομορφιά που δε βρίσκεται στα αδιάφορα τοπία που θυμίζουν χωματερές, τις σκονισμένες πόλεις με το αδιανόητο κυκλοφοριακό χάος, τους περιορισμούς, τους θρησκευτικούς κανόνες, τους ελέγχους, τον κίνδυνο τρομοκρατικών επιθέσεων. 

Η ομορφιά βρίσκεται κάπου βαθύτερα από τα αρχαιολογικά ευρήματα ή τα μαγευτικά θρησκευτικά τεμένη με την κατανυκτική ατμόσφαιρα που απορρέει από την απαστράπτουσα αρχιτεκτονική και τα πλήθη πιστών. Βρίσκεται στις ψυχές του λαού αυτού, σκληρές και σμιλευμένες από πολέμους, αλλά τόσο φιλόξενες και αληθινές.

Περισσότερα...

Oι πιο οικονομικές πτήσεις για Ιράκ είναι της Pegasus airlines από Κωνσταντινούπολη που φτάνουν στη Βαγδάτη τις 2:30 το πρωί. Από το 2021 που στη χώρα επικρατεί επίσημα ειρήνη και δίνεται βίζα κατά την άφιξη, αρκετοί επίδοξοι ταξιδευτές άρχισαν να την επισκέπτονται, αλλά βέβαια απέχει πολύ από το να μετατραπεί σε δημοφιλή τουριστικό προορισμό. Αυτή τη φορά λοιπόν πατώ στα εδάφη του Ιράκ νόμιμα, η διαδικασία έκδοσης της βίζας δε διαρκεί περισσότερο από μία ώρα, αλλά το κόστος της είναι τσουχτερό, στα 77 $. Οι πιστωτικές κάρτες λειτουργούν κανονικά για ανάληψη συναλλάγματος στα ΑΤΜ, με εξαίρεση τις κάρτες Revolut. Κατά τ’ άλλα δεν πρόκειται για ένα συνηθισμένο αεροδρόμιο, μιας και περικλείεται από μια ευρύτερη περιοχή ασφαλείας και υπάρχει μια ιδιαίτερη διαδικασία για να βγει κανείς από αυτήν. Yπάρχουν βέβαια επίσημα ταξί που βρίσκονται εντός της περιοχής ασφαλείας και κοστίζουν για μια διαδρομή μέχρι την πόλη 45.000 δηνάρια (€29), υπάρχουν όμως και μικρά λεωφορεία που κοστίζουν 8.000 (€5) ανά άτομο για δρομολόγιο μέχρι την εξωτερική πύλη που απέχει γύρω στα 3 χιλιόμετρα. Από εκεί επιστρατεύοντας κανείς τις διαπραγματευτικές του δυνατότητες ψάχνει κάποιο φτηνότερο ταξί. Ειλικρινά δεν άξιζε όλος αυτός ο κόπος βραδιάτικα, το ποσό που τελικά εξοικονομήθηκε ήταν μικρό. Ο νεαρός ταξιτζής δε μιλά λέξη αγγλικά, ούτε έχει ευφυΐα συνεννόησης με νοήματα έστω. Ένας αρχιταξιτζής που μιλά αγγλικά- πράγμα σπάνιο στη χώρα- βοηθά στη συμφωνία της τιμής και γίνεται προσπάθεια επικοινωνίας με το ξενοδοχείο για την ακριβή διεύθυνση, όμως το τηλέφωνο δεν απαντά. Εγώ επιμένω ότι μπορώ με το δικό μου χάρτη να βρω το ξενοδοχείο. Ο οδηγός μπορεί να μην το έχει στη συννενόηση αλλά στην οδήγηση είναι ραλίστας. Έχει επίσης μια πολύ ιδιαίτερη κώμη, τα μαλλιά του σχηματίζουν ένα έντονο λοφίο και είναι πακτωμένα με ποσότητα στερεωτικού ζελέ, λακ ή κάτι ανάλογο. Θα ανακαλύψω ότι αυτό το στιλ κόμμωσης αποτελεί μόδα που υιοθετείται από μεγάλη μερίδα της νεολαίας.

Το ξενοδοχείο της πρώτης βραδιάς βρίσκεται στην οδό Saadoon που θεωρείται πολύ κεντρικό σημείο της πόλης. Φυσικά την ώρα αυτή δεν κυκλοφορεί ψυχή. Το Ιράκ δεν προμηνύεται φτηνός προορισμός απ’ ότι φάνηκε από τις τιμές των λίγων καταλυμάτων που έχουν online κράτηση, όπως το Al Shadeer Palace (ο Θεός να το κάνει palace) που στα 64€ θα το χαρακτήριζα υπερτιμημένο. 

Μετά από λίγες ώρες ύπνου ανακτούμε δυνάμεις με ένα χορταστικό αλλά μέτριο ποιοτικά πρωινό. Περιλαμβάνει το λεπτό ντόπιο ψωμί που ονομάζεται khubz και θυμίζει περισσότερο τα Ινδικά naan, καθώς και άλλες λιγότερο εύπεπτες γεύσεις με κοτόπουλο ή μοσχάρι, τυριά σε κύβους όπως στην Τουρκία, πιτάκια με γέμιση, αβγά, ρεβυθόσουπα και κάποια άνοστα γλυκά. Παίρνουμε ταξί για ένα άλλο ξενοδοχείο, το Babylon Rotana όπου βρίσκεται η εταιρία ενοικίασης αυτοκινήτου Hertz. 

Στη διαδρομή, ανά τακτά διαστήματα συναντάμε θωρακισμένα οχήματα humvee με το πολυβόλο σε ετοιμότητα βολής. Ένα πάρκο πρασίνου κατά μήκος του ποταμού Τίγρη σπάει λιγάκι τη μπεζ μονοτονία. Ένα ακόμα θωρακισμένο όχημα μαζί με μια διμοιρία ενόπλων, φυλάσσει την πύλη του πολυτελούς ξενοδοχείου που η περίμετρός του θυμίζει φρούριο. Παίρνουμε την πρώτη γεύση από τις σχολαστικές διαδικασίες ελέγχων που θα συναντάμε και περιλαμβάνουν έλεγχο μετάλλων και σωματικό έλεγχο. Το ξενοδοχείο είναι πραγματικά εντυπωσιακό, όπως συνήθως συμβαίνει σε αντίστοιχα κράτη όπου το κοινωνικό χάσμα είναι τεράστιο. Στις κεντρικές αίθουσες, συλλεκτικά αυτοκίνητα-αντίκες αποτελούν ένα μέρος της πλούσιας διακόσμησης του χώρου. Παραδόξως και το αμάξι που παραλαμβάνουμε είναι ανώτερο των προσδοκιών, αντί για ένα μικρό sedan που είχα προκρατήσει, πρόκειται για ένα θηριώδες Toyota Fortuner 4×4, αυτόματο, επταθέσιο. Η τιμή ενοικίασης είναι $40 ημερησίως και επέλεξα πλήρη ασφάλιση που κοστίζει $20 επιπλέον, απαραίτητη θεωρώ για να έχω το κεφάλι μου ήσυχο σε μια χώρα όπως αυτή. Πριν αναχωρήσουμε πηγαίνουνε σε κοντινό μαγαζάκι για να προμηθευτούμε τοπική κάρτα τηλεφωνίας και internet, που κοστίζει μαζί με το πακέτο δεδομένων το υπερβολικό πόσο των 35.000 iqd (€22), γεγονός που προκαλεί μια διαμάχη με τον καταστηματάρχη καθώς νομίζουμε ότι μας εξαπατά. Η διαδικασία καταχώρησης του αριθμού περιλαμβάνει αποστολή φωτογραφίας διαβατηρίου, φωτογραφίας του προσώπου μου και δακτυλικού αποτυπώματος. 

Μετά φόβου Θεού -όποιου τέλος πάντων έχει δικαιοδοσία στον τόπο αυτό- ξεκινάω την οδήγηση στο χάος της Βαγδάτης. Μόλις παίρνω μια μικρή γεύση από τις συνθήκες και τον τρόπο οδήγησης στη χώρα και ήδη μου φαίνονται εξωφρενικά, ενώ ο όγκος του οχήματος δεν εξυπηρετεί για ελιγμούς. Για να διεκδικήσει κάνεις τη λωρίδα κυκλοφορίας πρέπει να είναι σε έναν διαρκή αγώνα στριμώγματος και ανταγωνισμού για κάθε εκατοστό του δρόμου, αποφεύγοντας να ακουμπήσουν οι λαμαρίνες μεταξύ τους. Προτεραιότητες δεν ισχύουν, φωτεινοί σηματοδότες επίσης, ο τολμηρότερος και θρασύτερος κερδίζει, ενώ στις πλατείες η κατάσταση γίνεται ακόμα πιο δύσκολη. Επιπλέον, οχήματα κυκλοφορούν ανάποδα ακόμα και σε δρόμους με πολλές λωρίδες κυκλοφορίας και διάζωμα. Εκεί που κινείσαι στην αριστερή λωρίδα μπορεί να δεις όχημα παντός τύπου να έρχεται κατά πάνω σου! Σε οποιαδήποτε λωρίδα και αν κινείσαι, οδηγοί που τρέχουν σαν τρελοί σου κάνουν σινιάλο με φώτα για να κάνεις στην άκρη, ασχέτως αν υπάρχει χώρος για τέτοιο ελιγμό. Στην πορεία εξοικειώνεται κανείς με αυτό τον παρανοϊκό τρόπο οδήγησης και υιοθετεί ίδια αγενή συμπεριφορά για να εξασφαλίσει τη θέση του στο οδόστρωμα.

Οι χάρτες google δυστυχώς δεν προσφέρουν πλοήγηση στο Ιράκ, παρά μόνο “εκτιμώμενη διαδρομή”. Για καλή μας τύχη οι χάρτες Waze προσφέρουν πλοήγηση αλλά δεν έχουν καλή χαρτογραφική κάλυψη. Ευτυχώς καταφέρνουμε να βγούμε σύντομα από τον αστικό κλοιό της Βαγδάτης και να βρεθούμε στο δρόμο προς το βορρά. Το τοπίο είναι ίδιο με εκείνο που είχα συναντήσει παλιότερα οδεύοντας προς τη Μοσούλη. Στις άκρες του δρόμου υπάρχουν κάποια μικρομάγαζα με ταμπέλες στα αραβικά, όλα αυτά ανάμεσα σε σκόνη, μπάζα και σκουπίδια. Μόνο τα ναρκοπέδια λείπουν σε σχέση με τη Μοσούλη, όμως κάποιες στιγμές θαρρώ πως το τοπίο μοιάζει κι εδώ με βομβαρδισμένο. 

Στα μισά του δρόμου σταματώ για καύσιμα μιας και το όχημα είναι δυνατός πότης υδρογονανθράκων. Οι υπάλληλοι του πρατηρίου όπως ήταν αναμενόμενο δε μιλούν αγγλικά, είναι όμως ενθουσιασμένοι με την παρουσία μας και επιθυμούν να βγάλουν selfies. Οι πρατηριούχοι έχουν αμφιβολίες για το καύσιμο του οχήματος και υποστηρίζουν ότι καίει diesel κάτι που εγώ αμφισβητώ. Εκτός από το ότι με είχαν διαβεβαιώσει από το γραφείο ότι καίει βενζίνη, το γράφει και στην τάπα του ρεζερβουάρ. Benzine, τους λέω συνεχώς, εκείνοι δείχνοντας ιδιαίτερο επαγγελματισμό μυρίζουν το ρεζερβουάρ προβληματισμένοι. Είναι όμως εξυπηρετικοί, παίρνουν τηλέφωνο στο γραφείο και το επιβεβαίωσαν και οι ίδιοι. Μου ζητείται να μετακινήσω το αμάξι στην επόμενη αντλία, αλλά στη μανούβρα δεν πρόσεξα ότι η τσιμεντένια βάση της αντλίας ήταν πολύ εκτεταμένη. Ακούω έναν ανατριχιαστικό ήχο και προς στιγμή νομίζω ότι κατέστρεψα το αυτοκίνητο με το “καλημέρα”. Βγαίνω έξω έντρομος και διαπιστώνω ότι ευτυχώς το ύψος του σασί ήταν ακριβώς στο ύψος της τσιμεντένιας βάσης, το αυτοκίνητο την είχε καβαλήσει με σφηνωμένους τους τροχούς εκατέρωθεν αυτής, αλλά δεν υπήρχε ζημιά. Απεγκλωβίζω το όχημα και το παρκάρω στη διπλανή αντλία. Αναρωτιέμαι και πάλι αν είναι όντως βενζίνη το καύσιμο της συγκεκριμένης ή θα έχουμε και άλλη λαχτάρα; Ο υπάλληλος βάζει μπρος την αντλία χύνοντας ένα-δυο λίτρα στο έδαφος για να μου το αποδείξει. Eυτυχώς που δεν καπνίζει κανείς τριγύρω, θα μας κάψει ζωντανούς αυτός, Μοσούλη θα γίνουμε! Προσπαθώ να αντιληφθώ την τιμή της βενζίνης αλλά δε βγάζω νόημα. 400; Τι 400 δηνάρια; Είναι δυνατόν; €0,25 ανά λίτρο; Τα καύσιμα είναι το πιο ευτελές αγαθό στη χώρα. Καλώς ήρθατε στο Ιράκ. 


Samara

Πλησιάζοντας την περιοχή της Samara, τα σημεία ελέγχου γίνονται πυκνά, οι στρατιωτικοί είναι ευγενικοί και φιλικοί, αλλά σχολαστικοί. Φυσικά δε μιλάνε αγγλικά, δεν κατανοώ τις ερωτήσεις τους και σε ό,τι με ρωτάνε απαντώ Samara. Mου κάνουν ένα χαρακτηριστικό νόημα περιστρέφοντας το δάχτυλο και απαντώ καταφατικά πως πράγματι πηγαίνω στο μνημείο με το σπειροειδή μιναρέ. Κοιτάζοντας τα διαβατήρια δε βγάζουν άκρη με τη χώρα προέλευσής μας, συνήθως κάνουν ερώτηση τύπου: Espana, Alemania? οπότε καταλαβαίνω και απαντώ Yunan. Δείχνουν εντυπωσιασμένοι. Κάθε ένα χιλιόμετρο έχει οδόφραγμα και έλεγχο διαβατηρίων και χαρτιών του οχήματος. Ο αξιωματικός με ρωτά: GPS? Βέβαια του λέω, έχω, μην ανησυχείς. Μου το ζητά για να μου δείξει ακριβώς στο χάρτη τη διαδρομή που πρέπει να ακολουθήσω για να μη μπω στην πόλη αλλά να πάω κατ΄ευθείαν στον αρχαιολογικό χώρο. Περνώντας τη 2η γέφυρα του ποταμού Τίγρη, σε ένα ακόμα οδόφραγμα παραδίδονται υποχρεωτικά τα διαβατήρια και μας δίνεται μια κάρτα με την οποία περνάμε ευκολότερα τα υπόλοιπα σημεία ελέγχου που είναι πλέον κάθε 500 μέτρα. Η περιοχή αυτή, όπως και η ευρύτερη γύρω απ’ το Tikrit και το Kirkuk, εξακολουθούν να δέχονται επιθέσεις από το “Ισλαμικό Κράτος”. Δεν επιτρέπεται η προσέγγιση στον ιστό της πόλης, ούτε βέβαια η διανυκτέρευση σε αυτήν. Ο περίφημος μιναρές που ονειρεύομαι εδώ και χρόνια να δω, διακρίνεται από μακριά. Δεν είναι τόσο μεγάλος όσο το αντίγραφό του στην πόλη της Doha, αλλά είναι ο αυθεντικός. 

To Μεγάλο Τζαμί Malwiyah της Samara, του 9ου αιώνα μ.Χ., την εποχή της κατασκευής του ήταν το μεγαλύτερο τζαμί στον κόσμο. O περίφημος σπειροειδής μιναρές ύψους 52 μέτρων ήταν μοναδικός στο είδος του. Το 2005 τμήμα της κορυφής του υπέστη ζημιές από πυρά ανταρτών κατά των αμερικανικών δυνάμεων που τον χρησιμοποίησαν ως πύργο ελευθέρων σκοπευτών. Το εισιτήριο του μνημείου κοστίζει 25.000 (€15) και eκτός από τους δύο φύλακες δεν υπάρχει κανένας άλλος. Ακολουθώντας το σπειροειδή εξωτερικό διάδρομο που στενεύει σταδιακά, σου αποκαλύπτεται το εύρος του τζαμιού του οποίου σώζεται το εξωτερικό τοίχος. Στο βάθος πίσω του ο ολόχρυσος τρούλος του σύγχρονου τζαμιού της πόλης που θα επισκεφτούμε αργότερα. Στην άλλη άκρη, η μικρή πόλη της Σαμάρα, σε χρωματικό ταίριασμα με τη σκόνη και την άμμο, βρίσκεται στη λήθη κάτω από τον καυτό ήλιο και την αδράνεια του ραμαζανιού. Κανένας πεζός ή αυτοκίνητο δεν κινείται στους δρόμους της, κανένα παιδί δεν παίζει στην παιδική χαρά. Στην κορυφή του μιναρέ ο δυνατός αέρας καταλαγιάζει τους 37 βαθμούς θερμοκρασίας και η πανοραμική θέα προσφέρει μια θέα ασυνήθιστη και μια ομορφιά διόλου τυπική. Δύο τύποι με κελεμπίες και αραβική μαντίλα εμφανίζονται στη βάση του μιναρέ και βγάζουν selfies. Δείχνουν ενθουσιώδη περιέργεια και διάθεση να μας φωτογραφήσουν, αλλά και να τους φωτογραφήσω εγώ. Όταν αποχαιρετιόμαστε μου δίνει ο καθένας από ένα φιλί. Στο αφτί! Τι φάση ρε μάγκες, είναι έθιμο εδώ; Οι φύλακες είναι ιδιαίτερα εξυπηρετικοί, προσφέρουν το χώρο της τουαλέτας που δεν έχει καθαριστεί τα τελευταία χρόνια, το σαλονάκι τους για ανάπαυση και εμφιαλωμένα νερά σε πλαστικά κυπελάκια. Τα νερά προσφέρονται δωρεάν παντού τελικά σε απεριόριστη ποσότητα, στα εστιατόρια, τα ξενοδοχεία, στους ναούς, σε βαθμό που δε θα χρειαστεί να αγοράσουμε σχεδόν ποτέ. 

To έτερο τζαμί της πόλης, αυτό που είναι σε πλήρη λειτουργία και μεγαλοπρέπεια, είναι το Haram of Imam Ali al-Hadi, γνωστό και ως τζαμί Al-Askari. Ο Αλί Αλ Χαντί ήταν ο δέκατος εκ των δώδεκα Ιμάμηδων του Σιιτικού Ισλάμ και ο ναός που χτίστηκε το 944 μ.Χ. αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα σιιτικά ιερά στον κόσμο. Καλυμμένος με 72.000 κομμάτια χρυσού και περιτριγυρισμένος από τοίχους γαλάζιων πλακιδίων, ο θόλος ήταν ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό του ορίζοντα της Σαμάρα. Ο θόλος καταστράφηκε από την Al-Qaeda που τοποθέτησε 200 κιλά εκρηκτικών το 2006 και οι δύο εναπομείναντες μιναρέδες του σε άλλη ανατίναξη το 2008, προκαλώντας εκτεταμένη οργή στους Σιίτες. Ο τρούλος και οι μιναρέδες επισκευάστηκαν και το τζαμί άνοιξε ξανά το 2009.

Η στάθμευση στο δρόμο μπροστά από το σημείο ελέγχου φυσικά δεν επιτρέπεται, υπάρχει ιδιωτικό πάρκινγκ λίγο παραπέρα (2.000 IQD – €1,3), από το οποίο ο ναός απέχει τουλάχιστον ένα χιλιόμετρο. Η ζέστη είναι έντονη και η συνταξιδιώτης μου υποχρεούται να φορέσει μαύρη αμπάγια στο πρώτο σημείο ελέγχου, περιβολή αβάσταχτη σε αυτές τις κλιματικές συνθήκες. Στην ξεχωριστή είσοδο των ανδρών περνώ από εξονυχιστικό έλεγχο, κάτι που θα συνηθίσω στην πορεία. Ο στρατιωτικός μου ζητά να βγάλω μια φωτογραφία για να επιβεβαιώσει ότι η κάμερά μου είναι αληθινή. Δυστυχώς στο εσωτερικό σημείο ελέγχου η κάμερα απαγορεύεται, το σακίδιό μου επίσης πρέπει να παραδοθεί σε ειδικό βεστιάριο όπως και τα παπούτσια, δε δέχονται τη μεταφορά τους μέσα σε τσάντα. Προσπαθώ επίμονα να πείσω τους φρουρούς να μου επιτρέψουν τη χρήση της κάμερας επικαλούμενος δημοσιογραφική ιδιότητα και επιδεικνύοντας ταυτότητα που το αποδεικνύει. Η ταυτότητα είναι πραγματική παρ’ όλο που δεν είμαι δημοσιογράφος κατ’ επάγγελμα, όμως δεν καταφέρνω επ’ ουδενί να πάρω άδεια για φωτογράφηση. Αντιθέτως, με κινητό επιτρέπεται να φωτογραφίζεις και να κινηματογραφείς, ακόμα και πάνω στο μνήμα του Αλί που περιστοιχίζεται από ανοξείδωτα κιγκλιδώματα. Το τζαμί είναι απίστευτα εντυπωσιακό. Όλο το εσωτερικό είναι επενδεδυμένο με μικρούς καθρέφτες που σχηματίζουν περίτεχνα αραβουργήματα και λαμπυρίζουν δημιουργώντας μια οπτασία. Η θρησκευτική κατάνυξη των πιστών και η ενέργεια που εκπέμπει ο χώρος προκαλούν μια ιδιαίτερη ψυχική γαλήνη. Έχω βρεθεί και σε άλλους εντυπωσιακούς ιερούς χώρους του Ισλάμ, όπως στο Ιράν και το Ουζμπεκιστάν, όμως το μεγαλείο που συναντώ στο μαυσωλείο αυτής της μικρής πόλης είναι απαράμιλλο. Όπως οι περισσότεροι τόποι λατρείας στο Ιράκ, είναι χωρισμένος σε τμήμα ανδρών και γυναικών.

Επιστρέφοντας στο σημείο ελέγχου για την επιστροφή των διαβατηρίων, συναντάμε μια ομάδα Ισπανών μοτοσικλετιστών, τους μοναδικούς ξένους σε όλο το ταξίδι. Ο φρουρός είναι πολύ κοινωνικός με όλους μας, προσπαθεί μέσω google translate να μου εξηγήσει πως υπάρχει ένα “κάστρο της αγάπης” ή τέλος πάντων ένα πανέμορφο κάστρο, στο δρόμο προς το Tikrit. Του λέω πως δυστυχώς δεν έχω χρόνο, έχω πολύ δρόμο μπροστά μου, θέλω να πάω νότια και να φτάσω στη Falujjah. Μετά από λίγη ώρα οδήγησης βλέπω ένα κάστρο και αντιλαμβάνομαι ότι πήρα λανθασμένη διαδρομή. Τα λάθη πληρώνονται με καθυστερήσεις, όχι μόνο χιλιομετρικές αλλά και λόγω επιπλέον σημείων ελέγχου. Πίσω στα περίχωρα της Σαμάρα, οι νεαροί στρατιώτες ενός ακόμα οδοφράγματος, μάλλον έχουν όρεξη για κουβέντα, παρ’ όλο που δε γνωρίζουν ούτε μια λέξη αγγλικής. Ακόμα και τα πιο απλά πράγματα που τους επικοινωνώ με τη νοηματική δεν τα κατανοούν. Με διαβεβαιώνουν όμως ότι ο εναλλακτικός δρόμος που θέλω να πάρω για τη Fallujah και δεν τον έχει το GPS, είναι… tamam. Πράγματι, ο δρόμος είναι τελείως έρημος, δε συναντάμε σχεδόν κανένα άλλο όχημα και η διαδρομή είναι ευχάριστη. Η διασταύρωση με τον κεντρικό δρόμο είναι κοντά στο Ramadi, άλλη μια πόλη που επλήγη στον πόλεμο. Καθώς δεν υπάρχει σήμανση παρά μόνο μισοτελειωμένα οδικά έργα, βγαίνω σε μια γέφυρα που οδηγεί σε αδιέξοδο, στη συνέχεια ανακαλύπτω ότι πηγαίνω ανάποδα σε ένα κόμβο και ευτυχώς ακολουθώ ένα άλλο όχημα για να βγω στην εθνική οδό. Αν πάρει κανείς το δρόμο αυτό προς τα δυτικά φτάνει στα σύνορα με την Ιορδανία, ανατολικά φτάνει στη Fallujah και αργότερα στη Βαγδάτη. 


Fallujah

H Φαλούτζα έγινε σημαντικό κέντρο αντίστασης κατά τη διάρκεια της ιρακινής εξέγερσης και αποτέλεσε το σκηνικό σκληρών μαχών που άφησαν μεγάλο μέρος της πόλης κατεστραμμένο. Το 2014, η πόλη κατελήφθη από το Ισλαμικό Κράτος και απελευθερώθηκε το 2016 από τις κυβερνητικές δυνάμεις. Παρά τις καταστροφές που υπέστη, δεν αντικρίζω κανένα απομεινάρι πολέμου, οι εικόνες φρίκης που βίωσα το 2018 στη Μοσούλη, ευτυχώς δεν υπάρχουν εδώ. Αντιθέτως βλέπω πολυτελή συγκροτήματα κατοικιών πίσω από οχυρωμένες τσιμεντένιες περιφράξεις, καταστήματα κάθε λογής και έντονη κινητικότητα καθώς η ημερήσια νηστεία του Ραμαζανιού έχει λήξει και οι πολίτες σπεύδουν να απολαύσουν το “iftar”, ικανοποιώντας την πείνα τους στα τοπικά εστιατόρια. Σε ένα από αυτά, το οποίο μας είχαν συστήσει οι υπάλληλοι της Hertz, καταλήγουμε κατάκοποι κι εμείς. Η μπροστινή αίθουσα προορίζεται μόνο για το ανδρικό κοινό ενώ η πίσω για οικογένειες. Στο μεγάλο εστιατόριο επικρατεί παροξυσμός, σχεδόν όλα τα τραπέζια είναι γεμάτα και οι σερβιτόροι εξυπηρετούν πυρετωδώς. Δεν υπάρχει μενού στα αγγλικά βέβαια, αλλά τα ορεκτικά (mezza) καταφθάνουν αυτομάτως χωρίς να τα παραγγείλεις, αυτό είναι το εθιμοτυπικό στο Ιράκ που θυμόμουν από το προηγούμενο ταξίδι μου. Περιλαμβάνουν πιάτα με ταχίνι, ρεβυθόσουπα, τηγανητή μελιτζάνα με ξίδι, τζατζίκι χωρίς σκόρδο, τουρσιά και διάφορα άλλα, χωρίς να λείπουν οι μεγάλες πίτες εν είδει ψωμιού. Επιλογές σε κυρίως πιάτο δεν υπάρχουν πολλές, ειδικά την ώρα αυτή, το τυπικό μενού περιλαμβάνει κεμπάμπ και κοτόπουλο με ρύζι biryani. Το εστιατόριο αρχίζει να αδειάζει νωρίς, οι σερβιτόροι μας μετακινούν σε μια γωνιά της αίθουσας και αρχίζουν την καθαριότητα αδειάζοντας κουβάδες με νερό στο πάτωμα και σαρώνοντας με σκούπες. Φεύγοντας αφήνουμε φιλοδώρημα και μας καλούν πίσω νομίζοντας ότι ξεχάσαμε τα χρήματα. Αντιλαμβανόμαστε ότι η πρακτική αυτή είναι παντελώς άγνωστη στο Ιράκ. Στη Φαλούτζα αποτυγχάνουμε να εντοπίσουμε κάποιο ξενοδοχείο, τα ελάχιστα που δείχνει ο χάρτης δεν υπάρχουν. Έτσι, αναγκαστικά παίρνουμε το δρόμο για τη Βαγδάτη. Στον απαιτούμενο χρόνο όμως θα έπρεπε να έχουμε υπολογίσει τα πλέον χρονοβόρα, εξοντωτικά σημεία ελέγχου. 

Στη περιοχή του Abu Graib βρίσκονταν κάποτε οι διαβόητες φυλακές υψίστης ασφαλείας. Την εποχή του πολέμου, μέλη του Στρατού των Ηνωμένων Πολιτειών και της CIA διέπραξαν μια σειρά από παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και εγκλήματα πολέμου κατά κρατουμένων, βασανιστήρια, σωματική και σεξουαλική κακοποίηση και δολοφονίες. Τα αποτρόπαια περιστατικά που δύσκολα χωρά ο ανθρώπινος νους, ήρθαν στη δημοσιότητα από προσωπικές μαρτυρίες και φωτογραφίες με στρατιωτικούς που χλευάζουν κρατουμένους ενώ υπόκεινται σε βασανιστήρια ή είναι νεκροί. Η δημοσιοποίηση προκάλεσε σοκ και οργή που είχε ως επακόλουθο τη διεθνή καταδίκη των Ηνωμένων Πολιτειών. Η κυβέρνηση του George Bush ισχυρίστηκε ότι επρόκειτο για μεμονωμένα περιστατικά και κάποιοι στρατιωτικοί δικάστηκαν για εγκλήματα πολέμου. Το 2013 σημειώθηκε μεγάλη απόδραση τουλάχιστον 500 κρατουμένων, που οργανώθηκε από το “Ισλαμικό Κράτος”. Οι κρατούμενοι ήταν ανώτερα μέλη της Al Qaeda και είχαν καταδικαστεί σε θάνατο. Οι φυλακές σταμάτησαν να λειτουργούν το 2014 για λόγους ασφαλείας.

Ένα ακόμα σημείο ελέγχου αρχικά μοιάζει τυπικό, αλλά εξελίσσεται σε άβολη, δυσάρεστη διαδικασία. Ο πάνοπλος στρατιώτης ζητά να σταματήσουμε στην άκρη και ένας λοχαγός ελέγχει τα διαβατήρια και τις πινακίδες του οχήματος. Δείχνει να μην του ταιριάζουν κάποια πράγματα. Κάτι μου δείχνει στη βίζα, αλλά είναι γραμμένο στα αραβικά. Προσπαθώ να του εξηγήσω ότι πράγματι σήμερα αφιχθήκαμε στη Βαγδάτη, η κατεύθυνση μας όμως είναι μάλλον δυσνόητη γι’ αυτόν, οι πινακίδες του οχήματος προέρχονται από το Erbil, κάτι που επίσης δεν του βγάζει νόημα. Είναι ευγενικός και μου ζητά να τον ακολουθήσω στο αρχηγείο. Εκεί με παραπέμπει στο στρατηγό που είναι ντυμένος με πολιτικά και διαβάζει εφημερίδα. Εκείνος με αγνοεί παντελώς, δε μου ρίχνει ούτε ματιά. Αρχίζω να διαμαρτύρομαι αλλά κανείς δε με εισακούει. Ένας συνταγματάρχης ελέγχει και αυτός τα διαβατήρια, αλλά ούτε αυτός μιλά αγγλικά. Υψώνω τον τόνο της φωνής μου, τους λέω πως αυτό που συμβαίνει είναι απαράδεκτο για τον τουρισμό και τη δημοσιότητα της χώρας. Στο τέλος πιστεύω ότι πρόκειται να με συλλάβουν. Μετά από ένα μισάωρο, τελικά μου δίνουν το ελεύθερο ζητώντας μου συγνώμη. Θα πληροφορηθώ λίγες μέρες μετά οτι είχε σημειωθεί επίθεση του ISIS στα δυτικά και ήταν όλοι σε επιφυλακή. Ακολουθεί κι άλλο οδόφραγμα στις παρυφές της Βαγδάτης. Εδώ δεν υφίσταται επιλεκτική αντιμετώπιση. Κάθε επιβάτης εξέρχεται του οχήματος και εκπαιδευμένος σκύλος ανιχνεύει πιθανή ύπαρξη εκρηκτικών. Μια μεγάλη ουρά οχημάτων σχηματίζεται για την όλη διαδικασία. 

Κατάκοποι φτάνουμε γύρω στα μεσάνυχτα στη λεωφόρο Saadoon, αναζητώντας μάλιστα ένα φτηνότερο ξενοδοχείο. Οι κάθετοι δρόμοι δείχνουν κακόφημοι, σκοτεινοί, με εξαρτημένους από αλκοόλ και ναρκωτικά να κείτονται στα πεζοδρόμια. Ελπίζω το αυτοκίνητο να είναι ασφαλές το βράδυ. Στο ξενοδοχείο εκτελούνται εργασίες παρά την προχωρημένη βραδινή ώρα και η σκάλα της εισόδου έχει ξηλωθεί πλήρως. Το σουρεαλιστικό σκηνικό συμπληρώνει ένα μαδέρι που τοποθετούν για να ισορροπήσουμε και να ανέβουμε μέχρι την υποδοχή. Το κατάλυμα λειτουργεί υπό διεύθυνση και προσωπικό με καταγωγή από το Μπανγκλαντές και παραδόξως είναι καθαρό, το δωμάτιο ευρύχωρο και κοστίζει μόλις 50.000 (€30). Όλες οι υπόλοιπες διανυκτερεύσεις στη Βαγδάτη θα πραγματοποιηθούν σε αυτό το ξενοδοχείο. Μόνο που το μπάνιο τελικά αποδείχτηκε ότι ήταν κοινό, με έναν… αρουραίο που έβγαινε τα βράδια από το σιφόνι και άφηνε ακαθαρσίες στο πάτωμα. Το πρωινό επίσης ήταν ελάχιστα φαγώσιμο. 


Karbala

Η διαδρομή των 100 χλμ μέχρι την Karbala είναι σχετικά εύκολη και διασχίζει μόνο δύο σημεία ελέγχου από τα οποία η διέλευση απαιτεί ευτυχώς σύντομες διαδικασίες. Το τοπίο είναι και πάλι αδιάφορο έως άσχημο, σκόνη, μπάζα, μπεζ κτίρια και τεθωρακισμένα του στρατού. Μοναδικό highlight μια γέφυρα του ποταμού Ευφράτη, του ενός εκ των δύο ποταμών που σχηματίζουν τη Μεσοποταμία. Σε αντίθεση με τον Τίγρη, ο Ευφράτης είναι ένας ποταμός με μικρό πλάτος που δεν προϊδεάζει ως ζωοδότης προϊστορικών πολιτισμών. Παρ’ όλα αυτά είναι ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Μέσης Ανατολής (2700 χλμ) και 13oς ολόκληρης της Ασίας. Μοιράζομαι την οδήγηση με τη συνταξιδιώτη μου και παρατηρούμε στα οδοφράγματα και στις διαδρομές να μας κοιτούν σαν εξωγήινους. Δε θα συναντήσουμε καμία γυναίκα οδηγό εκτός Βαγδάτης και θα πληροφορηθούμε πως κάτι τέτοιο είναι ανήκουστο.

Η Karbala θεωρείται ιερή πόλη, ιδίως για τους Σιίτες Μουσουλμάνους. Τα ιερά μνημεία του Ιμάμ Χουσεΐν και του Abbas ibn Ali βρίσκονται εδώ. Ο Imam Husayn ήταν εγγονός του προφήτη Μωάμεθ, ο οποίος μαρτύρησε κατά τη μάχη της Καρμπάλα το 680 μ.Χ. Ο τάφος του Χουσεΐν είναι ένα από τα ιερότερα μέρη του Ισλάμ, μετά τη Μέκκα και τη Μεδίνα. Κάθε χρόνο, εκατομμύρια προσκυνητές επισκέπτονται την πόλη για να παρακολουθήσουν τη γιορτή της Ashura, η οποία σηματοδοτεί την επέτειο θανάτου του Husayn. Στις τελετουργίες Arba’een που γίνονται σαράντα ημέρες μετά την ημέρα της Ashura, έως και 45 εκατομμύρια άνθρωποι μετακινούνται από την πόλη της Karbala στην άλλη ιερή πόλη, τη Najaf, σε ένα πεζοπορικό τελετουργικό 80 χιλιομέτρων. Οι προσκυνητές προέρχονται από 56 και πλέον χώρες και βέβαια από όλο το Ιράκ, πολλοί από αυτούς φτάνουν στην Καρμπάλα πεζή. Θεωρείται η μεγαλύτερη ετήσια δημόσια συγκέντρωση στον κόσμο.

Η εξωτερική περίμετρος του ιερού ναού περιλαμβάνει μια ολόκληρη πόλη με μαγαζιά διαφόρων ειδών που την περίοδο που διανύουμε υπολειτουργούν κατά τη διάρκεια της μέρας. Υπάρχουν ακόμα και ξενοδοχεία για τα πλήθη πιστών. Και πάλι η αμπάγια είναι υποχρεωτική για τις γυναίκες, αν και σε όλη την πόλη ακολουθείται αυτός ο ενδυματολογικός κώδικας. Γίνεται συχνά παρατήρηση στη συνταξιδιώτισσά  μου αν εξέχουν λίγα μαλλιά από την αμφίεση, εν μέσω της αποπνικτικής ζέστης που τώρα δεν ξεπερνά τους 37 αλλά το καλοκαίρι φτάνει τους 50 Κελσίου. Μετά από περίπου ένα χιλιόμετρο φτάνουμε στην εσωτερική περίβολο του ναού όπου προσπαθώ σε μία από τις 10 περιμετρικές πύλες να πείσω τους φύλακες να μου επιτρέψουν τη χρήση φωτογραφικής μηχανής. Χρησιμοποιώ κάθε διαπραγματευτικό μέσο συμπεριλαμβανομένης της υποτιθέμενης δημοσιογραφικής μου ιδιότητας αλλά μάταια. Καλούν από τον ασύρματο τον υπεύθυνο του τζαμιού και για λίγο αναθαρρώ ότι θα τύχω προνομιακής μεταχείρισης. Ο ευγενέστατος κύριος μου εξηγεί πως δε μπορεί να παραβιάσει τους κανονισμούς και πως μόνο με γραπτή άδεια θα μπορούσε να μου επιτραπεί. Η άδεια θα μπορούσε να εκδοθεί από το υπουργείο τουρισμού ή και από το διοικητικό συμβούλιο του ναού, όμως αυτές οι διαδικασίες είναι χρονοβόρες και απ΄ ότι διαπίστωσα αργότερα, οι υπηρεσίες δεν απαντούν ποτέ σε emails. 

Οι νόμοι είναι εν μέρει κατανοητοί, ο συγκεκριμένος χώρος λατρείας δεν έχει εξαιρεθεί από τη νοσηρή τρομοκρατία. Οι βομβιστικές επιθέσεις αυτοκτονίας σημειώνονταν μέχρι προσφάτως, με δεκάδες ή και εκατοντάδες θύματα. Αυτό που δεν είναι κατανοητό εκ μέρους μου είναι το ότι η χρήση κινητών επιτρέπεται, θα μπορούσαν εύκολα να αποτελούν εκρηκτικούς ή πυροδοτικούς μηχανισμούς. 

Ο διευθυντής επέτρεψε να πάρω μαζί μου την τσάντα με τη φωτογραφική αλλά να μη την εμφανίσω, παρά μόνο το κινητό και τη GoPro και προσφέρθηκε για μια εκτενή ξενάγηση στο χώρο, με ενδιαφέρουσες εγκυκλοπαιδικές πληροφορίες την ιστορία και το Ισλάμ γενικότερα. Εντύπωση μου έκαναν τα λεγόμενα του σχετικά με τους επισκέπτες του ιερού που είναι όλων των θρησκειών και δογμάτων, Σιίτες, Σουνίτες ακόμα και Χριστιανοί. Επίσης οι μουσουλμάνοι συμμετέχουν στις εκδηλώσεις των Χριστουγέννων στις χριστιανικές εκκλησίες, της Βαγδάτης κυρίως. Κάποιοι από τους πιστούς φορούν χαρακτηριστικά πράσινα φέσια και σε ερώτησή μου με ενημερώνει πως αυτοί, όπως και κάποιοι άλλοι με μαύρα τουρμπάνια είναι απόγονοι του Μωάμεθ και βέβαια αριθμούν δεκάδες χιλιάδες ανά τον κόσμο. Ο ευγενέστατος κύριος μας κάλεσε στο γραφείο του και μου επέτρεψε να βγάλω τελικά την κάμερα από την τσάντα και να κάνω μερικές λήψεις του τζαμιού από το κατώφλι της πόρτας. Δεν επέτρεψε να κάνω το ίδιο στην εντυπωσιακή VIP αίθουσα που φιλοξενεί στις εκδηλώσεις τον πρωθυπουργό και αρχηγούς κρατών. 

Το τζαμί είναι ακόμα πιο εντυπωσιακό από εκείνο της Samara, οι εσωτερικές πύλες της αίθουσας του τάφου του Ιμάμη είναι φτιαγμένες από ατόφιο χρυσό. Ψηφιδωτά από αμέτρητα επισμαλτωμένα πλακίδια επενδύουν τους θόλους και τις καμάρες, πολλά κόκκινα λαμπιόνια οριοθετούν τις αρχιτεκτονικές ακμές και προσθέτουν στην ατμόσφαιρα του χώρου και η κεντρική αίθουσα του μνήματος είναι επενδεδυμένη όπως με την τοπική τεχνοτροπία από μικρά κρύσταλλα και καθρέπτες. 

Η Καρμπάλα, όπως και οι περισσότερες πόλεις του Ιράκ, κατά την προσωπική μου γνώμη δε διαθέτουν πολλά άλλα σημεία αξιοσημείωτου ενδιαφέροντος που να αξίζουν το χρόνο του επισκέπτη.


Βαβυλώνα

Η Βαβυλώνα ήταν η πρωτεύουσα της αρχαίας Βαβυλωνιακής Αυτοκρατορίας στην περιοχή της Μεσοποταμίας κατά την αρχαιότητα, μια πόλη χτισμένη στις όχθες του ποταμού Ευφράτη. Η παλαιότερη γνωστή αναφορά της Βαβυλώνας χρονολογείται περί το 2300 π.Χ.). 

Υπάρχει βέβαια και η βιβλική αναφορά στην Παλαιά Διαθήκη-Γένεσις η οποία περιγράφει μια ενωμένη ανθρώπινη φυλή, που μιλούσε μια γλώσσα και φιλοδοξούσε να ιδρύσει μια πόλη και έναν πύργο – τον Πύργο της Βαβέλ. Ο Θεός διέκοψε την ανθρώπινη αλαζονεία μπερδεύοντας την επικοινωνία τους, ώστε να μην μπορούν να καταλάβουν ο ένας τη γλώσσα του άλλου.

Οι περίφημοι Κρεμαστοί Κήποι της Βαβυλώνας περιγράφονταν από τους αρχαίους μελετητές ως ένα αξιοσημείωτο κατόρθωμα της μηχανικής αποτελούμενο από κλιμακωτούς κήπους που περιείχαν μια μεγάλη ποικιλία από δέντρα, θάμνους και αμπέλια, σε μια περιοχή με περιορισμένους υδάτινους πόρους. Αποτελούσαν ένα από τα Επτά Θαύματα του Αρχαίου κόσμου κατά τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και περιηγητές.

Μετά την πτώση της Νεο-Βαβυλωνιακής Αυτοκρατορίας του Ναβουχοδονόσορ B’, το 539 π.Χ. η πόλη περιήλθε στην κυριαρχία των Αχαιμενιδών (Περσών) και στη συνέχεια των Σελευκιδών, των Πάρθων, των Ρωμαίων και των Σασσανιδών, μέχρι την εγκατάλειψή της κατά το 10ο αιώνα μ.Χ.

Ο Αλέξανδρος ο Μέγας πέθανε στην πόλη αυτή το 323 π.Χ.

Η UNESCO χαρακτήρισε τη Βαβυλώνα ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς το 2019. 

Η Βρετανική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών πραγματοποίησε τις πρώτες ανασκαφές το 1811 και το 1852 ανέσκαψαν σε μεγάλο βαθμό τη Βαβυλώνα. Ωστόσο, μεγάλο μέρος των ευρημάτων χάθηκε όταν ένα μεταφορικό πλοίο και τέσσερις σχεδίες βυθίστηκαν στον ποταμό Τίγρη το 1855 μετά από επίθεση από πειρατές του ποταμού. Η επόμενη ανασκαφή διεξήχθη για λογαριασμό του Βρετανικού Μουσείου το 1879 και προκάλεσε εκτεταμένη λεηλασία του χώρου.

Η Γερμανική Ανατολική Εταιρεία διεξήγαγε τις πρώτες επιστημονικές αρχαιολογικές ανασκαφές στη Βαβυλώνα το 1899. Αντικείμενα, συμπεριλαμβανομένων τεμαχίων της Πύλης Ishtar και εκατοντάδων ανακτημένων πινακίδων, στάλθηκαν στη Γερμανία και βρίσκονται μέχρι σήμερα στο Βερολίνο, στο μουσείο της Περγάμου.

Το 1978 ο Σαντάμ Χουσεΐν ξεκίνησε ένα -χαρακτηριστικό της μεγαλομανίας του-  μεγαλόπνοο σχέδιο αποκατάστασης της Βαβυλώνας ανακατασκευάζοντας την αρχαία πόλη πάνω στα ερείπια της. Ο Χουσεΐν τοποθέτησε ένα πορτρέτο του εαυτού του και του Ναβουχοδονόσορα στην είσοδο των ερειπίων και έγραψε το όνομά του σε πολλά από τα τούβλα, κατά μίμηση του αρχαίου βασιλιά.

Μετά την εισβολή στο Ιράκ το 2003, η περιοχή γύρω από τη Βαβυλώνα τέθηκε υπό τον έλεγχο των αμερικανικών και πολωνικών στρατευμάτων. Οι κατοχικές δυνάμεις προκάλεσαν ανεπανόρθωτες ζημιές στα αρχαιολογικά μνημεία. Ισοπεδώθηκαν τμήματα του αρχαιολογικού χώρου για να δημιουργηθεί χώρος προσγείωσης ελικοπτέρων και προκλήθηκαν σημαντικές ζημιές στην Πύλη Ishtar, ένα από τα πιο διάσημα μνημεία της αρχαιότητας. Στρατιωτικά οχήματα των ΗΠΑ συνέτριψαν τούβλα 2.600 ετών, αρχαιολογικά θραύσματα διασκορπίστηκαν σε όλη την τοποθεσία, χαρακώματα κατέστρεψαν αρχαία κτερίσματα και στρατιωτικά χωματουργικά έργα αλλοίωσαν την τοποθεσία για τις μελλοντικές γενιές επιστημόνων.

Στην είσοδο της περιμετρικής περίφραξης του αρχαιολογικού χώρου, γίνεται για μία ακόμη φορά έλεγχος εγγράφων και καλείται ένας φύλακας για να μας συνοδεύσει. Ο περιβάλλων χώρος είναι μια όαση για τα δεδομένα της χώρας, πλήθος καλλωπιστικών φυτών που έχουν κλαδευτεί σε προσεγμένα σχήματα, φύονται στον περίβολο. Η περίφημη πύλη της Ishtar ξεπροβάλλει. Για την ακρίβεια, όχι η πραγματική πύλη αλλά ένα κακό αντίγραφό της. Η πρωτότυπη βρίσκεται δυστυχώς στο Βερολίνο. Το εισιτήριο των 25.000 (€16) καλύπτει και τον ξεναγό, αλλά εγώ προσωπικά δε συμπαθώ τις ξεναγήσεις, ειδικά από υπαλλήλους που επαναλαμβάνουν παπαγαλία το ποιηματάκι τους. Το μεγαλύτερο τμήμα της πόλης είναι αναστηλωμένο από νέα πλινθοδομή, όμως είναι διακριτή η αυθεντική μέχρι ενός ύψους των τειχών, καθώς και μέρος της μεγαλύτερης εκ των δύο διαδοχικών, πύλης Ishtar χωρίς χρωματισμό. Επίσης σώζονται πολλές ανάγλυφες παραστάσεις ζώων και επιγραφές εγχάρακτες πάνω στους πλίνθους. Οι αρχαίες είναι γραμμένες στη σφηνοειδή γραφή και ο ξεναγός που ισχυρίζεται ότι τις διαβάζει, αποδίδει τη μετάφραση: “Εγώ ο Μέγας Ναβουχοδονόσορ κλπ κλπ”. Οι περισσότερες επιγραφές που σώζονται είναι νεότερες, σε αραβική γραφή, πολλές εκ των οποίων μνημονεύουν το όνομα του Σαντάμ. Ελάχιστοι επισκέπτες βρίσκονται στο χώρο, κανένας ξένος.

Το παλάτι του Saddam

Σε ένα λόφο που δεσπόζει πάνω από την αρχαία πόλη, είναι κτισμένο ένα από τα πολλά παλάτια του Saddam Hussein. Στην αρχή του σπειροειδούς δρόμου που οδηγεί στην έπαυλη ο φρουρός ρωτά βαριεστημένα πού πηγαίνουμε.
Το παλάτι με θέα στον ποταμό Τίγρη έχει αρκετούς ντόπιους επισκέπτες. Ιδιαιτερότητα αποτελεί μια ομάδα επαγγελματιών φωτογράφων, ένα μοντέλο με γαλάζιο φόρεμα και έντονο μακιγιάζ που ποζάρει μπροστά από την έπαυλη μαζί με ένα κλασικό VW beetle. Ο μεγαλομανής, εγωκεντρικός και αλαζονικός Σαντάμ, είχε μια υπερπολυτελή έπαυλη σχεδόν σε κάθε πόλη και μπορεί τη συγκεκριμένη να την είχε επισκεφτεί ελάχιστες φορές. Το 2003, τα αμερικάνικα στρατεύματα κατέλαβαν και λεηλάτησαν το χώρο για να τον αποτελειώσουν τα πολωνικά στρατεύματα στη συνέχεια.
Παραδόξως οι τοιχογραφίες στην οροφή και κάποια στοιχεία της διακόσμησης έχουν απομείνει. Το επιβλητικό παλάτι με τα πολλά δωμάτια έχει μια εξίσου επιβλητική, πανοραμική θέα προς την κοιλάδα του Ευφράτη και ολόκληρη τη Βαβυλώνα.


Najaf – Kufa

Η Νατζάφ είναι μια πόλη ενός εκατομμυρίου κατοίκων περίπου 160 χλμ. νότια της Βαγδάτης. Πρόκειται για την ιερότερη πόλη, όχι μόνο στο Ιράκ αλλά και σε ολόκληρο το σιιτικό Ισλάμ, αποτελώντας μια από τις πνευματικές του πρωτεύουσες και η τρίτη ιερότερη τοποθεσία μετά τη Μέκκα και τη Μεδίνα.

Η Νατζάφ είναι ο τόπος ταφής της δεύτερης πιο σημαντικής προσωπικότητας του Σιιτικού Ισλάμ, του γαμπρού και ξαδέλφου του Μωάμεθ, Imam Αli ibn Abi Talib (η απλά Ιμάμ Αλί). Η πόλη αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κέντρα προσκυνήματος στον κόσμο. 

Ο Αγιατολάχ Χομεϊνί δίδαξε στην πόλη αυτή για 14 χρόνια και πολλές από τις ηγετικές προσωπικότητες του νέου ισλαμικού κινήματος του Ιράκ, του Ιράν και του Λιβάνου είχαν σπουδάσει στη Νατζάφ. Η Νατζάφ, μαζί με την Καρμπάλα, θεωρείται ένας σημαντικός προορισμός θρησκευτικού τουρισμού και αναπτύχθηκε ακόμα περισσότερο μετά το τέλος της διακυβέρνησης του Σαντάμ Χουσεΐν. Ωστόσο, λόγω των κυρώσεων των ΗΠΑ στο Ιράν, ο αριθμός των Ιρανών προσκυνητών μειώθηκε σημαντικά

Στη Νατζάφ καταφθάνουμε την ώρα του iftar, μετά τη λήξη της ημερήσιας νηστείας του Ραμαζανιού και ανακαλύπτουμε ένα εξαιρετικό εστιατόριο. To Anbar μοιάζει περισσότερο με παλάτι, ο εσωτερικός χώρος έχει μεγάλα τραπέζια με πολυτελείς πολυθρόνες και κρυστάλλινους πολυελαίους, στον κήπο υπάρχουν μεγάλοι φοίνικες και παρτέρια με νερό τα οποία συμπληρώνει ρομαντικός φωτισμός. Η εξυπηρέτηση είναι υποδειγματική και οι τιμές αρκετά χαμηλές. Ανακαλύπτουμε κάποιες νέες γεύσεις ανάμεσα στο πλήθος πιάτων που σερβίρονται ως ορεκτικά. Επίσης προσφέρεται χυμός tamarind και ένα τοπικό ξινόγαλα που ονομάζεται laban. Οι επιλογές ξενοδοχείων στην πόλη είναι μεν πολλές, λίγα όμως είναι καταχωρημένα στις online μηχανές και γενικά έχουν υψηλές τιμές. Το ξενοδοχείο Ribal είναι ολοκαίνουριο, πολυτελές, με design έπιπλα, η καλύτερη διαμονή μας στη χώρα. Η τιμή των €60 δεν ήταν διαπραγματεύσιμη. Το βράδυ, οι κυκλοφοριακές συνθήκες στη Νατζάφ είναι εξωφρενικές. Ο αριθμός των οχημάτων και ο τρόπος οδήγησης κάνει ακόμα και τη μικρότερη μετακίνηση μαραθώνιο. Έχω τη φαεινή ιδέα να επισκεφτούμε το Τζαμί του Αλί την ώρα αυτή. Αυτό που δε γνωρίζουμε είναι ότι τη σημερινή μέρα κορυφώνονται οι εορτασμοί του Ραμαζανιού γιατί είναι η επέτειος θανάτου του Αλί. Πολλές διασταυρώσεις είναι κλειστές για καλύτερη διοχέτευση της κίνησης αλλά αυτό κάνει την πλοήγηση προς το τζαμί αδύνατη. Τελικά επιστρέφουμε αφήνοντας το αμάξι έξω από το ξενοδοχείο για μια πεζή περιήγηση στην πόλη, η οποία είναι τόσο μοντέρνα που μόνο οι μαυροφορεμένες γυναίκες υπενθυμίζουν τη γεωγραφική θέση. Το Najaf city mall δεν είναι τόσο μεγάλο, όμως είναι εξίσου μοντέρνο με τα ευρωπαϊκά. Ειδοποιός διαφορά επίσης είναι η ξεχωριστή είσοδος ανδρών και γυναικών και ο έλεγχος μετάλλων. Για ακόμα μια φορά δε μου επιτρέπεται να έχω τη φωτογραφική μηχανή μαζί μου και μετά από έντονη διαμάχη αναγκάζομαι να την αφήσω στα ειδικά ντουλαπάκια. 

Σε κάθε ταξίδι ο χρόνος δεν είναι ποτέ αρκετός και συνήθως ο ρυθμός που ακολουθώ προσπαθώντας να καλύψω τα περισσότερα σημεία ενδιαφέροντος, είναι ταχύτατος. Στο σημείο αυτό αποφασίζουμε να χαλαρώσουμε λίγο τους ρυθμούς για να νιώσουμε περισσότερο τον τόπο, να αφουγκραστούμε το σφυγμό της τοπικής κοινωνίας και να έρθουμε σε πιο ουσιαστική επαφή με τον πολιτισμό αυτό. Επίσης δεν είμαστε σε διάθεση να υποστούμε άλλους αγενείς ελέγχους που είναι πυκνοί στο νότο, μια περιοχή συγκρούσεων μεταξύ τοπικών πολέμαρχων από διάφορες φατρίες. Θα αφιερώσουμε τις μέρες που απομένουν στη Νατζάφ και τη Βαγδάτη, αντί να είμαστε όλη μέρα στο δρόμο για να καλύψουμε τις αποστάσεις. Ένα εκ των δύο βασικών σημείων που παραλείπονται είναι οι βαλτότοποι της Μεσοποταμίας, που απ’ όσο με πληροφόρησαν άλλοι ταξιδιώτες δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερο οπτικό θέαμα και η μικρή περιήγηση με βάρκα είναι απλώς τουριστική εμπειρία. Αντιθέτως, το μεγάλο ziggurat της Ur (πυραμιδοειδής, βαθμιδωτή κατασκευή αρχαίου ναού), είναι ένα μνημείο που θα ήθελα πολύ να επισκεφτώ. 

Η επόμενη μέρα δεν ξεκινά καλά. Στην Kufa, δίπλα στις ακτές του Ευφράτη, βρίσκονται πολλά καφενεία που όπως λόγω Ραμαζανιού είναι κλειστά τις ώρες της ημέρας. Δεν παρουσιάζουν κάποια αξιομνημόνευτη θέα όμως τέτοιες γωνιές ηρεμίας σπανίζουν. Σε μια μικρή γέφυρα του ποταμού, σταθμεύω το αυτοκίνητο ακριβώς απέναντι από ένα αστυνομικό όχημα και βγαίνουμε με άνεση για να βγάλουμε φωτογραφίες το ποτάμι. Δύο αστυνομικοί πλησιάζουν σε έξαλλη κατάσταση, ζητάνε διαβατήρια και επιπλήττουν σε έντονο ύφος. Φυσικά δεν υπάρχει κοινή γλώσσα κατανόησης. Τότε εμφανίζεται και κάποιος ακόμα με πολιτική περιβολή και πολύ έντονη, αγενή συμπεριφορά. Μάλιστα “προστάζει” τη συνταξιδιώτη μου να μπει στο αυτοκίνητο. Εκεί ειναι που αρχίζω να εξεγείρομαι, υψώνω τις φωνές και είμαι έτοιμος για τα χειρότερα. Ευτυχώς τα πνεύματα κατευνάζονται και δεν καταλήγω σε κάποια ιρακινή φυλακή, βουτάω τοα διαβατήρια από τα χέρια του αστυνομικού και φεύγω αγανακτισμένος. 

Η Kufa απέχει περίπου 10 χιλιόμετρα από τη Najaf αλλά η επέκταση των πόλεων τις έχει ενοποιήσει σε μία. 

Επισκεπτόμαστε ένα σχετικά μικρό τζαμί που ονομάζεται Ayatollah Al-Hakim και δεν έχει ούτε εξονυχιστικό έλεγχο στην πύλη ούτε περιορισμούς ασφαλείας ή ενδυματολογικούς. Είναι ένα καταφύγιο ηρεμίας και διαλογισμού μετά από το περιστατικό με τους αστυνομικούς, κάτι το οποίο εκτιμούν και οι δυο – τρεις πιστοί που απολαμβάνουν μεσημβρινό ύπνο πάνω στα παχιά χαλιά. 

Η ζέστη και η εξάντληση μας οδηγούν σε έναν φούρνο που θυμίζει Γαλλία, με κάθε λογής εδέσματα και γλυκίσματα. Έχουμε σκοπό να καταναλώσουμε τα τρόφιμα στο αυτοκίνητο, αλλά διακρίνω μια γωνιά με παραβάν και δυο τραπεζάκια. Επιβεβαιώνω με τον υπάλληλο που παραδόξως μιλά αγγλικά αν μπορούμε να καθίσουμε εκεί και μας απαντά καταφατικά. Μετά από λίγο όμως εμφανίζεται ο ιδιοκτήτης και αρχίζει να φωνάζει με αγένεια. Οι φωνές ανταποδίδονται και από την πλευρά μας υπερασπιζόμενοι το δίκαιο και αφού είχαμε ζητήσει άδεια προηγουμένως, εκείνος έκανε όμως μια χειρονομία δείχνοντας μας ότι θα του φορέσουν χειροπέδες. Επιστρέφω το λαχταριστό κιουνεφέ στο ταμείο -πιο πολύ από πείσμα- ζητώντας τα χρήματα πίσω, ενώ για τα υπόλοιπα εδέσματα που καταναλώνονται πιο εύκολα καταφεύγουμε στο αυτοκίνητο.

Το Μεγάλο Τζαμί της Kufa είναι ένα από τα αρχαιότερα και ιερότερα τζαμιά που έχουν διασωθεί στον κόσμο. Το τζαμί, που χτίστηκε τον 7ο αιώνα, πιστεύεται πως ήταν μεταξύ άλλων το σπίτι του Imam Ali, το μέρος που τραυματίστηκε θανάσιμα από δηλητηριασμένο ξίφος, ο τόπος που επιτέλεσε θαύματα. Οι ισλαμικές παραδόσεις αναφέρουν επίσης ότι ήταν η κατοικία του Νώε και ότι αυτό ήταν το μέρος όπου έχτισε την Κιβωτό, καθώς και το μέρος από το οποίο απορροφήθηκαν τα ύδατα του κατακλυσμού. Το τζαμί δε διαφέρει ιδιάιτερα από τα προηγόυμενα, είναι εξίσου μεγαλοπρεπές, εντυπωσιακό και οι έλεγχοι ασφαλείας ομοίως αυστηροί. Στο τζαμί ένιωσα έντονα συναισθήματα βλέποντας ανθρώπους να στηρίζουν τις ελπίδες τους, να αναζητούν παρηγοριά και να απαλύνουν τον πόνο τους, στην πίστη και τη μεταθανάτια λύτρωση. 

Το κοιμητήριο της Najaf

Στη Najaf βρίσκεται το κοιμητήριο Wadi-us-Salaam που είναι το μεγαλύτερο στον κόσμο, με πάνω από 8 εκατομμύρια τάφους που προστίθενται εδώ και 1.400 χρόνια. Περιέχει επίσης τους τάφους αρκετών προφητών και πολλοί πιστοί από όλο τον κόσμο φιλοδοξούν να ταφούν εκεί και να αναστηθούν από τους νεκρούς με τον ιμάμ Αλί την Ημέρα της Κρίσης. 

Το νεκροταφείο  όπως κάθε νεκροταφείο είναι θλιβερό, όμως το συγκεκριμένο έχει τη δική του ιδιαιτερότητα. Ανάμεσα στα μνήματα φιγουράρουν μεγάλες φωτογραφίες παιδιών και νέων ανθρώπων που μεταφράζοντας τα κείμενα αναφέρουν ότι μαρτύρησαν. Αντίστοιχα μηνύματα υπάρχουν και στις φωτογραφίες πάνω από τους τάφους πολλών στρατιωτικών. Υπολογίζεται ότι κατά τη διάρκεια του πολέμου θάβονταν ημερησίως περίπου 250 πτώματα. Από το 2014 με την άνοδο του ISIS, τα οικόπεδα ταφής εξαντλούνται, με αποτέλεσμα πολλά να κλαπούν και να μεταπωληθούν παράνομα.

Στον αχανή χώρο, κάνω το λάθος αρχικά να προσεγγίσω οδηγώντας το αυτοκίνητο μέσα σε ένα στενό σοκάκι, ανάμεσα στα μνήματα. Όμως το δρομάκι και τα ακόμα στενότερα παράπλευρά του, είναι πολύ πιο πολυσύχναστα απ’ ότι νόμιζα και μετά από λίγο βρισκόμαστε εγκλωβισμένοι ανάμεσα σε πολλά άλλα οχήματα. Το ογκώδες Toyota αποκδεικνύεται απαγορευτικό για τέτοιες συνθήκες και σα να μην έφτανε αυτό, στην προσπάθειά μου να ελιχθώ, βάζοντας όπισθεν ακούω ήχο σύγκρουσης με ένα αυτοκίνητο που βρισκόταν σε τυφλό σημείο. Άντε να βγάλεις άκρη τώρα στα αραβικά με τον εξαγριωμένο οδηγό. Με νοήματα ζητάω ταπεινά συγνώμη, ευτυχώς δεν έγινε ζημιά. Το μόνο που ξέρω να πω ειναι Tamam. Tamam? απαντά εκείνος με δυσπιστία. Αφού ελέγχει το προφυλακτήρα του μου δίνει το ελεύθερο. 

Σε μια διαδρομή της πόλης, βλέπω να βγαίνει στο δρόμο ένας από τους τυπικούς “κράχτες” των εστιατορίων, όμως η ώρα είναι μεσημβρινή και είμαστε μέσα στο Ραμαζάνι. Γνωρίζω ότι υπάρχουν ελάχιστα ανοιχτά εστιατόρια, όμως δεν περίμενα να εμφανιστεί κάποιο ξαφνικά μπροστά μου. 

Το Ιερό του Imam Ali

Tην τοποθεσία επισκέπτονται ετησίως δεκάδες εκατομμύρια προσκυνητές. Πολλοί Σιίτες πιστεύουν ότι ο  Aλί δεν ήθελε να βεβηλωθεί ο τάφος του από τους εχθρούς και ζήτησε από τους φίλους και την οικογένειά του να τον θάψουν κρυφά. Αυτός ο μυστικός τάφος υποτίθεται ότι αποκαλύφθηκε αργότερα, στη σημερινή πόλη Najaf η οποία αναπτύχθηκε γύρω από το ιερό. 

Όπως και στην Karbala, μετά τα εξωτερικά σημεία ελέγχου αναπτύσσεται μια ολόκληρη πόλη γύρω από το ναό με πολυσύχναστες αγορές. Tις βραδινές ώρες τα souk -τα παραδοσιακά Αραβικά παζάρια- σφύζουν από ζωή. Εκτός από τα κάθε λογής προϊόντα, ρούχα, κοσμήματα και άλλα, τα ταψιά με τα λαχταριστά γλυκά, μπακλαβαδωτά και συναφή σε αμέτρητες παραλλαγές, έχουν την τιμητική τους. Σε ένα μαγαζάκι με χυμούς γνωρίζουμε το Mustafa, έναν μεσήλικα ντόπιο συνοδευόμενο από την κόρη  και τη μητέρα του. Μιλά κάπως περιορισμένα την αγγλική και προτείνει να συναντηθούμε όταν επιστρέψουμε στη Βαγδάτη.

Το τζαμί του Imam Αli στεγάζεται σε μια μεγαλοπρεπή κατασκευή με επιχρυσωμένο τρούλο και πολλά πολύτιμα αντικείμενα στους τοίχους, ο χρυσός και το σμάλτο κυριαρχεί, μαζί με τα τυπικά κόκκινα λαμπιόνια. Ο προαύλιος χώρος είναι κατάμεστος από κόσμο που γευματίζει στο πάτωμα. Εκατοντάδες γυναίκες με μαύρη αμπάγια δημιουργούν ένα ομοιόμορφο μοτίβο. Στο εσωτερικό του ναού η κατάνυξη είναι εντονότερη από οπουδήποτε αλλού. Υπό τους ψαλμούς του μουεζίνη και του απόκοσμου, κόκκινου φωτισμού, πιστοί που βρίσκονται σε έκσταση αποδίδουν τιμές στην αγιότητα του Αλί. Στα άδυτα των αδύτων, πάνω από τον ιερό τάφο, οι πιστοί φιλούν τα σιδερένια κιγκλιδώματα και τους τοίχους. Κάποιοι φύλακες κρατώντας ένα ραβδί με φτερά σαν αυτά για το ξεσκόνισμα, ρυθμίζουν την κίνηση επιτρέποντας μόνο μια σύντομη παραμονή στο μνήμα, μεταξύ αυτών κι εγώ που κινηματογραφώ με το κινητό. Να επισημάνω ότι εδώ, όπως και σε ολόκληρη τη χώρα, σχεδόν κανείς δε φορά μάσκα προστασίας για τον COVID. Στο τζαμί, στα souk γύρω από αυτό αλλά και σε άλλα σημέια της πόλης και της χώρας διακρίνει κανείς άνδρες ανοιχτά gay, κάτι αναπάντεχο σε μια αυστηρά θρησκευόμενη περιοχή.


Βαγδάτη

Η χαοτική πρωτεύουσα του Ιράκ δε θα μαγέψει εύκολα τον επισκέπτη. Παρά το μυθικό της όνομα και τη μακρά ιστορία, δεν παρουσιάζει πολλά σημεία ενδιαφέροντος, ενώ η μεγάλη της έκταση και οι αδιανόητες κυκλοφοριακές της συνθήκες αποθαρρύνουν το να την εξερευνήσει κανείς σε βάθος. Κατά τ’ άλλα η Βαγδάτη εμπεριέχει πολλά μοντέρνα στοιχεία και ο πλούτος είναι εμφανής, με πολυτελή malls και ακριβά αυτοκίνητα, τα οποία συνυπάρχουν με τη βαθιά φτώχεια, τους επαίτες στους δρόμους και την ασχήμια της εγκατάλειψης. Στην πρωτεύουσα επίσης επικρατεί μεγαλύτερος φιλελευθερισμός και ελευθερίες, ιδιαίτερα των γυναικών. Ανάλογα με τη συνοικία, πολλές γυναίκες οδηγούν και κυκλοφορούν με μοντέρνα ντυσίματα, με ακάλυπτο το κεφάλι.

Το μνημείο των μαρτύρων

Το σήμα κατατεθέν της Βαγδάτης είναι το μνημείο που είναι γνωστό και ως Al-Shaheed και είναι αφιερωμένο στους στρατιώτες που πέθαναν στον πόλεμο Ιράν-Ιράκ αλλά και τους μετέπειτα πολέμους. Η κατασκευή του 1983 αποτελείται από έναν τιρκουάζ θόλο χωρισμένο στα δύο, ύψους 40 μέτρων, που μοιάζει με θόλο τζαμιού της εποχής των Αββασιδών. Τα δύο μισά του θόλου είναι μετατοπισμένα και στη μέση βρίσκεται ένα γλυπτό που σχηματίζει τη σημαία της χώρας. Η υπόλοιπη τοποθεσία αποτελείται από πάρκα, παιδική χαρά, χώρους στάθμευσης, πεζόδρομους, γέφυρες και μια λίμνη. Tη στιγμή της επίσκεψης μια σχολική εκδρομή βρίσκεται στο μνημείο και μια μαθήτρια κλαίει γοερά γιατί έχασε το σκουλαρίκι της. Μπήκαμε όλοι μαζί στη διαδικασία ψαξίματος και τελικά ευρέθη. 

Άλλα σημαντικά μνημεία είναι του Αγνώστου Στρατιώτη και της Αψίδας την Νίκης με τα χαρακτηριστικά διασταυρούμενα ξίφη, διάσημη τοποθεσία φωτογράφισης του Saddam Hussein. Δυστυχώς τα δύο αυτά μνημεία βρίσκονται εντός της περιμέτρου της λεγόμενης “πράσινης ζώνης”, μιας φρουρούμενης περιοχής που απαγορεύεται η πρόσβαση σε όσους δεν έχουν ειδική άδεια, κυβερνητικούς, στρατιωτικούς, διπλωμάτες και VIPs. Με λίγη προσπάθεια μπορεί να τα φωτογραφίσει κανείς από το δρόμο, όπως όμως διαπίστωσα οι στρατιώτες επεμβαίνουν άμεσα αν σταματήσει κάποιο όχημα εκεί. Το 2007 αποφασίστηκε να κατεδαφιστεί η αψίδα της νίκης όπως και κάθε σύμβολο της εποχής του Saddam, όμως αυτό διακόπηκε μετά από αντιδράσεις πολιτών και του Αμερικανού πρέσβη.

Το βράδυ της Ανάστασης είχαμε ανακαλύψει και επισκεφτεί τον Ελληνορθόδοξο ναό του Αγίου Γεωργίου αλλά δυστυχώς ήταν κλειστός. Η Αναστάσιμος ακολουθία είχε πραγματοποιηθεί νωρίτερα, το απόγευμα της ίδιας μέρας. Έτσι επαναλαμβάνουμε την επίσκεψη την επομένη μέρα ελπίζοντας να συναντήσουμε κάποιον εκεί. Μια ευγενέστατη νεαρή κοπέλα μας ξεναγεί και λίγο αργότερα έρχεται και ο ιερέας μεταφέροντας το Άγιο Φως που αφίχθη από την Ιερουσαλήμ μέσω Ιορδανίας. Κανείς τους δε μιλά ελληνικά, ο μόνος Έλληνας που είχε παρευρεθεί και στη λειτουργία της Αναστάσεως πληροφορηθήκαμε πώς ήταν ο πρέσβης. Η εκκλησία που ανήκει στο Πατριαρχείο της Αντιόχειας (με σημερινή έδρα τη Δαμασκό), χτίστηκε και αγιογραφήθηκε από τους προγόνους και συγγενείς της νεαρής κοπέλας που έφεραν την ορθοδοξία στον τόπο. Δυστυχώς δεν έχουμε χρόνο να παραμείνουμε στη σημερινή λειτουργία και να διαβάσουμε τα ελληνικά κείμενα του Ευαγγελίου. 

Το καταφύγιο Al-Αmiriya

Ο βομβαρδισμός στο καταφύγιο Amiriyah ήταν μια αεροπορική επίθεση που σκότωσε αμάχους στις 13 Φεβρουαρίου 1991, κατά τη διάρκεια του πολέμου του Περσικού Κόλπου, όταν ένα καταφύγιο αεροπορικής επιδρομής στη γειτονιά Amiriyah της Βαγδάτης, βομβαρδίστηκε από την Πολεμική Αεροπορία των ΗΠΑ. Το πρωί της 13ης Φεβρουαρίου, βομβαρδιστικά stealth έριξαν δύο βόμβες καθοδηγούμενες από λέιζερ στο καταφύγιο. Οι κάτοικοι της γειτονιάς άκουσαν κραυγές καθώς άνθρωποι προσπαθούσαν να βγουν. Ούρλιαζαν για τέσσερα λεπτά και μετά το χτύπημα της δεύτερης βόμβας, οι κραυγές σταμάτησαν… Την ώρα του βομβαρδισμού, εκατοντάδες Ιρακινοί πολίτες, κυρίως γυναίκες και παιδιά, βρίσκονταν στο καταφύγιο. Περισσότερα από 1.500 άτομα σκοτώθηκαν συνολικά. Οι αναφορές για τους ακριβείς αριθμούς ποικίλλουν καθώς το βιβλίο εγγραφής κάηκε στην έκρηξη. Οι άνθρωποι που έμεναν στο πάνω επίπεδο αποτεφρώθηκαν από τη θερμότητα, ενώ το βραστό νερό από τη δεξαμενή νερού του καταφυγίου ευθύνεται για τα υπόλοιπα θύματα. Μαύρα, αποτεφρωμένα αποτυπώματα χεριών ορισμένων θυμάτων παραμένουν λιωμένα στη τσιμεντένια οροφή του καταφυγίου και φαίνονται ακόμα και σήμερα. 

Δυστυχώς την απογευματινή ώρα της επίσκεψης, ο χώρος είναι κλειστός. Προσπαθούμε με τη βοήθεια των γειτόνων να εντοπίσουμε την είσοδο και να συνεννοηθούμε με το φρουρό. Εκείνος καλεί στο τηλέφωνο κάποιον προϊστάμενο αλλά χωρίς καμία έκπληξη, οι κανονισμοί στη χώρα αυτή δεν παρακάμπτονται. Αρκούμαστε στο να δούμε το χώρο εξωτερικά, συμπεριλαμβανομένων των τάφων των θυμάτων. Δεν είχαμε κουράγιο να οδηγήσουμε την επόμενη μέρα ξανά μέχρι εδώ. 

Η περιοχή γύρω από τις οδούς Palestine st και Rubaie st είναι αρκετά αναβαθμισμένη, με πολλά καταστήματα και εμπορικά κέντρα, μεταξύ άλλων και το Zayouna Mall. Αρκετά καταστήματα βρίσκονται επίσης εδώ και με λίγο ψάξιμο βρίσκουμε ανοιχτή πιτσαρία.

Το βραδάκι συναντάμε τον Saif, τον οποίο είχα γνωρίσει διαδικτυακά στη Facebook ομάδα “Iraqi travelers’ cafe”. Σημείο συνάντησης είναι το Beban cafe που βρίσκεται στην περίφημη οδό 62, φημισμένη για τον upscale χαρακτήρα της. Το cafe είναι εξαιρετικής αισθητικής, θα το ζήλευαν πολλά της βορείου Ευρώπης. Σιγά – σιγά συγκεντρώνεται αρκετός κόσμος συμπεριλαμβανομένων και εντυπωσιακών γυναικών με μοντέρνο look οι οποίες κατευθύνονται στον επάνω όροφο σε μεικτές παρέες ενώ στο ισόγειο βρίσκονται μόνο άντρες. Εγώ απολαμβάνω έναν ναργιλέ και όλοι μαζί τη συζήτηση με τον Saif και τις εξαιρετικές πληροφορίες που μας δίνει, βοηθώντας να κατανοήσουμε τη ζωή στη χώρα αυτή της Μέσης Ανατολής. Ο αγαπητός Saif δε δέχεται επ’ ουδενί να πληρώσουμε το λογαριασμό, παρά την προσπάθειά μου.

Η Πλατεία ελευθερίας (Tahrir square) είναι η μεγαλύτερη και πιο κεντρική πλατεία της Βαγδάτης και βρίσκεται σε απόσταση 500 μέτρων από το ξενοδοχείο. 

Ένα εντυπωσιακό γλυπτό που κοσμεί την πλατεία αποτελεί το “Μνημείο Ελευθερίας”. Περιλαμβάνει 25 φιγούρες πάνω σε μια μαρμάρινη πλάκα ύψους 10 και μήκους 50 μέτρων που απεικονίζουν ιστορικά γεγονότα του Ιράκ και παραπέμπουν σε βαβυλωνιακά, ασσυριακά και αραβικά έργα τέχνης. Η υπόγεια διάβαση έχει μετατραπεί με μια γκαλερί από τέχνη graffiti. Εν μέσω αντικυβερνητικών διαδηλώσεων που είχαν ξεσπάσει στη Βαγδάτη τον Οκτώβριο, δεκάδες νέοι καλλιτέχνες βγήκαν στους δρόμους με τα δικά τους όπλα: μπογιές, σπρέι και πινέλα. Γεμάτοι θυμό και ελπίδα, έχουν μετατρέψει μια παραμελημένη διάβαση σε μια πολύχρωμη επαναστατική γκαλερί τέχνης με murals και μηνύματα ζωγραφισμένα στους τοίχους της.

Οδός Mutanabbi 

Στην περιοχή γύρω από τις οδούς Mutanabbi St και Al Rasheed st, βρίσκεται η παλιά συνοικία της Βαγδάτης και το ιστορικό κέντρο. Ένας απ’ τους δρόμους είναι γεμάτος βιβλιοπωλεία και υπαίθριους πάγκους βιβλίων και αναφέρεται ως το επίκεντρο της πνευματικής κοινότητας της Βαγδάτης. Λίγο παραπέρα σε μια προσεγμένα ανακαινισμένη αγορά βρίσκονται τα παλαιοπωλεία ενώ σε μια άλλη η παραδοσιακή αγορά των χάλκινων. Στην οδό Mutanabbi βρίσκεται και το παραδοσιακό cafe Shabandar, ηλικίας άνω των 100 ετών. Η οδός Mutanabbi καταλήγει στην όχθη του Τίγρη και παρακείμενο ένα πάρκο, το Qishleh όπου βρίσκεται τμήμα Οθωμανικών τειχών και ο ομώνυμος πύργος ρολογιού. Την περιοχή θα την επισκεφτούμε και βράδυ με ακόμα περισσότερη δραστηριότητα. Δυστυχώς μια τρομοκρατική βομβιστική επίθεση προκάλεσε το 2007 το θάνατο 26 ανθρώπων και κατέστρεψε πολλές επιχειρήσεις στην περιοχή.

Στους γύρω δρόμους έχει απίστευτο κυκλοφοριακό κομφούζιο. Παίρνουμε tuk-tuk για να φτάσουμε μετά από αρκετή ώρα στο σημείο στάθμευσης του αυτοκινήτου. Πολλή περισσότερη θα χρειαστεί για να φύγουμε από αυτό το χάος και να παραδώσουμε το αμάξι ανέπαφο. 

Στην είσοδο των οχημάτων του ξενοδοχείου Rotana μας ρωτάνε αν έχουμε όπλο και βάζω τα γέλια. Κι εδώ ένας εκπαιδευμένος σκύλος ανιχνεύει πιθανή ύπαρξη εκρηκτικών. Αυτό είναι καθημερινότητα και όχι εξαίρεση για τη σημερινή μέρα που απ’ ό,τι μάθαμε κάποιος VIP βρίσκεται στο ξενοδοχείο. Ο φρουρός στον εσωτερικό έλεγχο απαιτεί μάλιστα να αφήσω την κάμερα στην είσοδο, κάτι που με μεγάλη προσπάθεια καταφέρνω να αποτρέψω, με την υπόσχεση να μην τη βγάλω από την τσάντα. Αφού παραδίδουμε το αυτοκίνητο κατευθυνόμαστε στο πολυτελές εστιατόριο που έχει μπουφέ σε ικανοποιητικό αντίτιμο και με τεράστια πληθώρα των εδεσμάτων. Ο κορεσμός μου φτάνει σε βαθμό καρδιακού επεισοδίου.

Συναντάμε το Mustafa, τον φιλόξενο Ιρακινό που γνωρίσαμε στη Najaf και προσφέρεται να μας ξεναγήσει παντού στην πόλη. Κυριολεκτικά παντού! Κινηθήκαμε με το αυτοκίνητό του σε κάθε πιθανή γειτονιά της πόλης και φυσικά είανι αδύνατο να συγκρατήσω τα τοπονύμια που μου αναφέρει. Επισκεπτόμαστε ένα πάρκο με λούνα πάρκ που δεν έχει ακόμα μεγάλη προσέλευση καθώς δεν έχει ξεκινήσει το iftar, περνάμε από άλλες upper class γειτονιές όπου βρίεκεται και το εντυπωσιακό Baghdad Mall, που στεγάζεται σε ένα μεγάλο κυλινδρικό κτίριο το οποίο περιβάλλεται ολόκληρο από γιγαντιαία οθόνη. Καταλήγουμε και πάλι στην οδό Mutanabbi που το βράδυ είναι πολύ διαφορετική και έχει ακόμα περισσότερη ζωντάνια και επισκεψιμότητα. Ένα Χριστουγεννιάτικο δέντρο με απαστράπτοντα λαμπιόνια προσδίδει μια σουρεαλιστική νότα πλάι στον ποταμό Τίγρη.  Στο πάρκο Qishleh έχει γιορτές, happenings και αντικυβερνητικές ομιλίες. Πάντως οι αντιφρονούντες στη χώρα αυτή ρισκάρουν σημαντικά τη ζωή τους. Επισκεπτόμαστε παραδοσιακά cafe όπως το التراث الاصيل cafe, διακοσμημένο με παλιές φωτογραφίες. Ένας κύριος από μια παρέα ηληκιωμένων που παίζει χαρτιά μου απευθύνει μερικές λέξεις στα ελληνικά. Είχε ζήσει στην Αθήνα για λίγους μήνες. Όπου κι αν σταθούμε, ο Mustafa επιμένει να κεράσει κάτι. Ο μόνος τρόπος να περιορίσω την επιμονή του να πληρώνει τα πάντα, είναι να μην αγοράζω τίποτα. Την ώρα του Iftar βέβαια οφείλουμε να ακολουθήσουμε στο δείπνο σε τοπικό εστιατόριο της δυτικής Βαγδάτης και στη συνέχεια να τον αποχαιρετίσουμε στο αεροδρόμιο και να περάσουμε από μερικούς ακόμα εξονυχιστικύς ελέγχους πριν την πτήση της επιστροφής.

Η δεύτερη επίσκεψη στο Ιράκ μου άφησε δυνατές αναμνήσεις. Αυτή η πολύπαθη χώρα που πασχίζει να διαγράψει τις τραγικές μνήμες του πολέμου, ίσως αργήσει να προσελκύσει επισκέπτες. Όσοι ενδιαφέρονται λιγότερο για τοπία και αξιοθέατα και περισσότερο για το ανθρώπινο στοιχείο και τον πλούτο που κρύβεται στις ψυχές, σίγουρα θα αποζημιωθούν.

Αλέξανδρος Τσούτης, 2022

Share this Post


Video




Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *